الگوگیری از حضرت زینب(س) را به عاشورا منحصر نکنیم/ شرط ضمن عقد دختر امام‌ علی(ع)

حضرت زینب(س) به تعبیر برخی روایات عالمة غیر معلمه و فهیمة غیر مفهمه، و صاحب جلسات علمی و تفسیر قرآن بودند ولی اثرگذاری بی نظیر آن بانو در جریان کربلا سبب شده تا نگاه جامعی به زندگانی ایشان صورت نگیرد و تلاش حماسی و جهادی ایشان بیشتر مورد واگویی و تبیین و تبلیغ قرار گیرد.

برای بررسی ابعاد مغفول زندگی آن حضرت و بهره‌مندی از درس‌های آن برای زنان امروز جامعه خبرنگار ایکنا گفت‌وگویی با زهره اخوان مقدم، دانشیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم انجام داده‌ است که می‌خوانید: 

ایکناـ ما از زندگی حضرت زینب(س) غیر از واقعه عاشورا اطلاع کمی داریم و کل شخصیت ایشان در همان 40 روز بعد از عاشورا خلاصه شده است. در تاریخ چیزی درباره زندگی ایشان قبل و بعد از این اتفاق نقل نشده؟ یا کم لطفی مبلغان دینی است که به آن نمی‌پردازند؟

این مشکل حتی درباره خود امام حسین(ع) هم وجود دارد که امام سوم ما شیعیان هستند، یعنی اطلاعات دادن و تبیین زندگی و شخصیت آن حضرت صرفا به مقطع کربلا منحصر شده است و این مصیبت و بلایی نیست که فقط در مورد حضرت زینب(س) رخ داده باشد. اطلاعات از مقاطع دیگر زندگی حضرات، ولو اندک وجود دارد ولی ما روی آن تمرکز نکرده‌ایم. درست مثل کتاب مرجعی که دائما محل مراجعه ماست و آنقدر از آن استفاده می‌کنیم که کاغذهای آن رنگ و بوی کهنگی به خود می‌گیرد ولی کتابی را که اصلا به آن مراجعه نداریم اگر مفقود هم شود اصلا فراموش می‌کنیم چنین کتابی وجود داشته است. در مباحث تاریخی هم اینطور است و خیلی مطالب وجود دارد؛ اگرچه باید آن را به منزله یک پازل ببینیم و قطعات را کنار هم بگذاریم، یعنی تکه‌ها و قطعات وجود دارد و اگر با احاطه درست تاریخی آنها را شناسایی و کنار هم بگذاریم پازل تکمیل خواهد شد، به عنوان مثال در همان نقلی که گفته می‌شود «وقتی حضرت زینب(س) همراه کاروان اسرا به شام آمدند، خانمی نان و پنیر برای آنها آورد ولی حضرت از پذیرش آن امتناع کرد و فرمود صدقه برای ما اهل بیت(ع) جایز نیست. آن زن گفت این صدقه نیست، من بانویی در مدینه می‌شناسم و در جلساتش حضور داشتم که تفسیر می‌گفت و من نذر کردم اگر او را دیدم نان و پنیر به او بدهم»، ما این مباحث را در روضه‌ها می‌خوانیم و اشک هم می‌ریزیم که خیلی هم خوب است ولی هیچ کس نمی‌گوید که این نقل نشان می‌دهد که آن حضرت در مدینه کلاس تفسیر داشتند، شخصیت علمی بودند و زنان آزادانه به این جلسات رفت و آمد می‌کردند و خانه‌نشین نبودند و صرفا مشغول خانه‌داری نبوده‌اند.

ما وقتی چنین متون تاریخی را می‌بینیم فقط به ظاهر آن توجه داریم و به مفاهیمی که می‌توان از آن بیرون آورد کمتر دقت می‌کنیم، قطعا در تاریخ درباره ابهت وجودی آن حضرت و شخصیت علمی و اخلاقی ایشان مطالبی وجود دارد هرچند اندک ولی از این اندک هم می‌توان درس‌های زیادی برای جامعه امروز گرفت.

مثال دیگری می‌زنم؛ امروز چقدر موانع بر سر راه خانم‌ها هست، ولی 1400 سال پیش حضرت زینب(س) شرط ضمن عقد قرار دادند و هیچ کسی هم نگفت چه دختر پر رویی! چه کار قبیح و زشتی! دختر امیرالمؤمنین(ع) شرط ضمن عقد گذاشت که من هر وقت سفر بروم با حسین می‌روم و عبدالله بن جعفر هم قبول کرد و نگفت چه دختر پر رویی یا امام علی(ع) او را سرزنش نکرد و نگفت این چه شرطی برای شوهرکردن است. در فرهنگ زمانه آن دوره، این مسئله خیلی عادی و مورد پذیرش بوده است.

ما معمولا به این نکات تاریخی کمتر توجه داریم و اگر توجه هم بکنیم باز بیشتر به منطوق‌ها توجه داریم و به مفهوم ها که پشت این متون تاریخی قرار دارند، بی توجه هستیم و از این حیث واقعا هم آثار کمی نوشته شده و هم مبلغان و مروجان دینی، به آن نپرداخته‌اند و صرفا به مقطع کربلا در بررسی زندگی آن حضرت توجه داریم که البته مقطع بسیار بسیار مهمی است.

ایکناـ یعنی اگر نوعی بازبینی در نگرش خود به حوادث تاریخی مرتبط با شخصیت‌های دینی داشته باشیم نکات بدیع فقهی، اخلاقی و اجتماعی استخراج خواهد شد که تاکنون نشده است؟

بله صد درصد؛ ما باید با عاشورا و زندگی بزرگانی مانند حضرت زهرا(س) دو مواجهه شعائری و شعوری داشته باشیم؛ در تعظیم شعائر پرچم می‌زنیم و روضه می‌گیریم و عزاداری می‌کنیم و حتما این مواجهه لازم است ولی نباید به این بسنده کنیم و مواجهه شعوری را از یاد ببریم. وقتی شنیده می‌شود بین دو هیئت دعوا شده است نشان می‌دهد که پشت برگزاری هیئات، فلسفه و تفکر وجود ندارد و جنبه معرفتی و شعوری تقویت نشده است. فلسفه اصلیِ این مجالس عزا، حضور در کلاس درس دائمی و دانشگاه عمومی برای بهتر شدن جامعه و افراد است، مجالس ائمه معصومان دانشگاه سالانه‌ای است که نه شهریه می‌گیرند و نه حضور وغیاب دارد و افراد در آن شرکت می‌کنند تا عملکرد و اخلاق فردی و اجتماعی آنها بهتر شود ولی وقتی عکس این را ببینیم باید بررسی کنیم ایراد کار کجاست؟

امام حسین(ع) با غلام سیاه و با حر و با مجموعه ظالمین معاصر خود چه برخوردی داشتند و چرا؟ اینها چیزهایی است که با رفتن در مجالس باید یاد بگیریم و درس باشد نه اینکه فقط شعائر برپا کنیم ولی به محض تمام شدن دهه اول محرم همان آش و همان کاسه و ما همان فرد و جامعه قبلی باشیم. 

ایکناـ در آموزه‌های اسلامی، زنان عموما نقش‌های خانوادگی بر عهده دارند و از بروز و ظهور اجتماعی نهی شده‌اند. تا جایی که در برخی روایات به ارزش زن با توجه به عدم هرگونه ملاقات با مرد نامحرم تاکید شده است. به همین دلیل سخنرانی حضرت زینب در مجلس یزید را موقعیتی خاص و استثنا می‌دانند. به نظر شما این نگاه به زنان (عدم بروز و ظهور اجتماعی) از آموزه‌های اصیل اسلامی است یا حاکی از قرائتی خاص یا دورانی خاص است؟

به نظر بنده قطعا قرائت خاص و مردانه است و خواسته‌اند این بُعد را خیلی پررنگ کنند تا منافع مردانه بیشتری تامین شود. مثلا «واضربوهن» در سوره مبارکه نساء، خیلی پررنگ شده است ولی آیات مرتبط با رفتار توام با مهربانی و ملاطفت و دوستی با زن را خیلی‌ها بلد نیستند و اصلا در وجود آن در قرآن تردید دارند. پیامبر(ص) فرمودند کامل‌ترین شما از جهت ایمان کسی است که با خانواده خودش مهربان‌تر باشد و من از همه شما نسبت به خانواده‌ام مهربان‌تر هستم؛ متاسفانه این مسائل آموزش داده نشده ولی مباحثی که قاهر بودن مردان را حفظ می‌کند همیشه مورد تاکید و تایید قرار گرفته است.

به نظر بنده اگر نگاه درستی به کنشگری حضرت زینب(س) و حضرت فاطمه(س) داشته باشیم می‌بینیم مسئله فراتر از حوادث استثنایی است که مثلا آن حضرت در کاخ یزید تحت شرایط خاص مجبور به سخنرانی بوده است؛ چون پرسش مهم و اصلی این است که اساسا چرا حضرت زینب(س) به کربلا رفت؟ چرا در بیت خود نماند؟ چرا امام حسین(ع) حضرت رباب و زنان دیگر را با خود همراه برد؟ مگر گفته نمی‌شود بهترین محل برای زنان، ماندن در قعر خانه آنهاست. به نظر بنده رفت و آمد اجتماعی زنان امر عادی بوده است؛ در مورد حضرت زهرا(س) هم نقلی نیست که از خانه تکان نمی‌خوردند. اگر قرار بود خانه‌نشین باشند پس رفتارهای بعد از سقیفه و رفتن به منزل مردم و ماجرای روزهای متمادی به بقیع رفتن و گریه کردن، و ... چه بوده است؟

برخی می‌گویند آن حضرت هر وقت بیرون می‌رفتند کنیزان و محارمشان دور او را می‌گرفتند ولی این هم اغراق شده است، آن حضرت هنگام رفتن بقیع دست امام حسین(ع) وامام حسن(ع) را می‌گرفتند و می‌بردند. بعلاوه، مگر آن زنان که دور حضرت را می‌گرفتند، مومنه نبودند؟ آنها در معرض باشند تا حضرت زهرا پنهان شوند؟ این که صحیح نیست.

بسیاری از این برداشت‌های غلط علیه زنان از دوره خلیفه دوم شکل گرفت زیرا به شدت زن‌ستیز بود و دشمنی می‌کرد. متاسفانه این مسائل در آثار اهل سنت زیاد شد و از طریق روایات منتقله به کتب شیعه هم راه یافت و فربه شد. مانند روایت عکاشه، یکی از این منقولات است که هیچ مبنایی ندارد. همان نقلی که گفته شده پیامبر(ص) در روزهای آخر حیات خود مردم را جمع کردند تا حلالیت بطلبند و فردی از جمعیت بلند شد و گفت شما یک روز در یکی از جنگ‌ها بدون آنکه متوجه باشید شلاق بر شکم من زدید و من امروز می‌خواهم جبران کنم و ادامه ماجرا، که حقیر در یک مقاله بدان پرداخته ام و موجود است.

ایکناـ برخی معتقدند فقه ما مردانه است چون مراجع و فقها مرد هستند و از مسائل زنان دورند و نگاه به زن نگاهی سنتی و در چارچوب خانه یعنی فرزندآوری و شوهرداری است. شما با این نکته موافق هستید؟

در فقه هم می‌بینیم از برخی روایات، فتواهایی مطرح می‌شود، یعنی امر مباحی، مستحب می‌شود و مستحبی، مکروه و برعکس که خیلی مهم و اثرگذار هم هست. در مسائل خاص زنان، گاهی احکامی می‌بینیم که هیچ تناسبی با روحیات و جسم زن ندارد و حتی رعایت آن باعث آسیب رساندن به آنان می‌شود. نمونه‌هایی از این احکام را می‌توان در مقطع بعد از زایمان مشاهده کنیم که تناسبی با روح و روان زن ندارد و برخی روان‌شناسان متدین و مؤمن هم خطر رعایت این احکام (انواع استحاضه) را به نحوی که الان وجود دارد، گوشزد می‌کنند.  

ایکناـ تحلیل و نگاه شما به عنوان زن اندیشمند مسلمان به مسئله تساوی حقوق زن و مرد چیست؟ به خصوص اینکه عمدتا بحث تساوی حقوقی زن و مرد خاستگاه غربی داشته است؟

نگاه بنده، نگاه کرامت‌بخشی قرآن به نوع انسان فارغ از جنسیت است، قرآن فرمود: لقد کرمنا بنی آدم؛ این تعبیر عام است، یا در آیات دیگر «ان المسلمین و المسلمات ... و ان اکرمکم عندالله اتقیکم» شاهد مواجهه کرامت‌بخشی قرآن هستیم، ولی برخی افراد، آیاتی را که قابل تاویل است یا امکان انتساب تفاسیر مختلف به آن وجود دارد، پررنگ و روی آن تمرکز می‌کنند. متاسفانه امروز هر کسی هر حرفی از این نگاه قرآنی به زن و مرد ارائه کند فورا متهم به فمنیست بودن و برچسب‌های مشابه می‌شود در صورتی که ربطی به غرب‌زدگی و فمنیست ندارد. ما باید دنبال نگاه دین و قرآن و اهلبیت باشیم. از طرف دیگر دلیل ندارد همه حرف‌ها را چون فمنیست‌ها می‌گویند کنار بگذاریم. مگر همه حرف‌های فمنیست‌ها، غلط است؟ درست مثل این که اگر کسی بگوید حضرت عیسی(ع) فرمودند با مردم مهربان باشید؛ او را متهم به مسیحی بودن بکنیم. ما با نگاه‌های ظالمانه و تحقیرآمیز و تبعیض‌آمیز جنسیتی مخالف هستیم وگرنه، نه فمنیست به مفهوم منفی آن را قبول داریم و نه غربزده هستیم، حرف ما این است که نباید به واسطه نسبت دادن برداشت‌های نادرست به قرآن و دین، دختران و پسران جوان را از دین دور کنیم. ما گاهی تصویر ناجوری از قرآن و احکام ارائه می‌دهیم که باعث مخالفت نسل جدید با کلیت دین می‌شود.

ایکناـ در قرآن یکسری آیات هست که مؤید قوامیت حقوقی مرد بر زن است، مانند بحث ارث، ازدواج‌های متعدد که در قرآن صراحت دارد، و ... درباره این‌ها چه توضیحی دارید؟

در بحث ازدواج متعدد صراحتی در قرآن وجود ندارد و اساسا آیه در مورد ایتام است و نه همه زنان، ضمن اینکه اگر آیه صریح بود این همه تفسیر و برداشت مختلف از آن وجود نداشت؛ نکته دیگر اینکه کلمات مثنی و ثلاث و ... جای مفهوم‌شناسی دارد. مسئله دیگر اینکه ما گاهی بحث حقوقی داریم و گاهی بحث ارزش‌گذاری؛ باور بنده این است که برتری‌های حقوقی مقطعی در قرآن دال بر برتری جنس مرد بر زن نیست. در گذشته چون مرد اقتصاد و معیشت خانه را بر عهده داشت حق اقتصادی بیشتری داشت ولی الان که زنان دوشادوش مردان کار می‌کنند نمی‌توان همانند سابق حکم کنیم. اینکه قانون برابری دیه زن و مرد مصوب شد هم در راستای اصلاح چنین نگاهی بوده و کار مثبتی هم هست و باید برخی از قوانین حوزه خانواده و طلاق و مانند آن متناسب با شرایط زمانه عوض شود.