«علی‌نامه‌خوانی»؛ نخستین منظومه حماسی شیعه

به گزارش ایکنا؛ رفتارمندی انسان‌های باورمند به آیین؛ بی‌هیچ تردیدی و به گواه اسناد تاریخ، ردپایی از ابتدای زیست بشر بر روی این جهان اثیری دارد.

پیش ‌از نزول ادیان الهی، انسان باورمند به آیین؛ در ساحت طبیعت پیرامون که ارتزاق، معیشت و زندگی او را تأمین می‌کرد؛ تلاش داشت تا به تقدیس مادرِ بخشنده زمین و آسمانی که بارانِ رحمتش تضمین‌کننده دوامِ حیات و بقای اوست بپردازد و پس ‌از نزول و پذیرش ادیان الهی توسط مردم، همان رفتارهای آیینی شکل آموزه‌های دینی به خود گرفت.

هرچه ادیان، فرائض و شعائر خود را جزئی‌تر و بر مناسبت‌های مختلف «سور» و «سوگ» استوار کردند؛ به همان میزان، تعدد و تکثر رفتارهای آیینی مردمان دین‌دار نیز گسترش پیدا کرد. امروز با قدرت می‌توان گفت که آنچه در ساحت کُنش‌های آیینی و رفتارواره‌های نمایشی مردمان باورمند به آیین تجلی یافته و بروز و ظهور پیدا کرده است؛ بی‌هیچ تردیدی نخ تسبیحی است که فرهنگ، تمدن، دین و شعائر آیینی بر مدار آن استوار است.

ماهِ مبارک «رمضان» به عنوان بزرگترین ماه مذهبی مسلمانان که ماهِ نزولِ قرآن و برکات آن به‌عنوان کتاب آسمانی مسلمانان است؛ در میان مردمان فرهنگ‌مدار و باورمند به آیین ایرانیان تمدن‌ساز از جایگاه بسیار بالایی برخوردار است. برهمین نمط است که از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب کشورمان؛ در ساحت موزاییک رنگارنگ از تنوع اقلیم‌ها، گویش‌ها، پوشش‌ها، آداب، رسوم و سنت‌های مختلف ملی و مذهبی؛ اجرای فرائض مذهبی و آیین‌های نمایشی مرتبط با این ماه از جایگاه والایی برخوردار است.

دال مرکزی تمامی این آیین‌ها، آموزه‌های دین هدایتگر و مبین اسلام منبعث از کتاب آسمانی مسلمانان -قرآن کریم- است و از مراسم سحرگاهی تا افطار و همچنین مناسبت‌های تقویمی چون میلاد بابرکت کریم اهل‌بیت امام حسن(ع) تا شهادت مولای متقیان، حضرت علی(ع) را دربر می‌گیرد. سرانجام رسیدن به ایستگاه پایانی آن ‌که یکی از بزرگ‌ترین اعیاد مسلمانان، همان عید فطر است فرجامی بر آغاز رفتارهای آیین‌مند مردمان باورمند به دین اسلام، شعائر و فرائض هدایتگر آن است.

برهمین اساس خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) همراه با ایام این ماهِ پرفیض، تلاش می‌کند تا در سلسله گزارش‌هایی به معرفی آیین‌های مردمان سرزمین‌مان در اقصی نقاط آن در حوزه رفتارهای آیینی و نمایشی مرتبط با ماه صیام بپردازد.

دوازدهمین گزارش از این سلسله مباحث به معرفی آیین نمایشی «علی‌نامه‌خوانی» باز می‌گردد که در ادامه از خاطرتان می‌گذرد.

 اثری در 12هزار بیت

جایگاه رفیع اُسوه‌های دینی در مقام پاسداشت و گرامیداشت آنها چه به گاه تولد و چه رحلت یا شهادت‌ در حوزه رفتارهای آیینی و متکی بر کُنش‌ها، روایت‌ها و خُرده‌گونه‌های نمایشی تنها به اقلیم و سرزمین کهن و تمدن‌ساز ایران بازنمی‌گردد.

بنا بر گواه اسناد متقن و متعدد، این شکل از رفتارها را در بسیاری دیگر از سرزمین‌های دور و نزدیک می‌توان به نظاره نشست؛ اما سهم و جایگاه رفیع مردی چون مولای متقیان، حضرت علی(ع) تنها میان مسلمانان و خاصه شیعیان نیست که جایگاه او؛ اعمال؛ کردار و آنچه که به‌عنوان سلوک و زیست اَیَرمردی چون او در تاریخ به ثبت رسیده تا بدانجا پیش رفته که بسیاری از متفکران، اندیشمندان و پژوهشگران شرق و غرب و پیرو ادیان دیگر نیز با محوریت امام اول شیعیان آثار مختلفی را در ساحت روایت، نگاه پژوهشی یا مداقه‌ای آکادمیک به رشته تحریر درآورده و چه بسا آثار آنها به زبان‌های مختلف نیز ترجمه شده ‌است.

یکی از مهمترین و پُربسامدترین کلیدواژه‌های همان اندیشمندان و پژوهشگران شرقی و غربی در نگارش و روایت از سلوک و زیست مولای متقیان به هم‌نشینی و اُنس حضرتشان با قرآن مجید، خاصه در ماه مبارک رمضان که ماه نزول و برکت قرآن است استوار است.

یکی از کهن‌ترین و باشکوه‌ترین شکل اجرای آیین‌های نمایشی را در ساحت معرفی معارف و آموزه‌های زندگانی شخصی و دینی مولای متقیان، حضرت علی(ع) در راستای معرفی الگو و اسوه‌ای سترگ به بزرگمردی چون حضرت علی(ع) میان ایرانیان مسلمان و انتشار آن معاف از نسلی به نسلی دیگر را در آیین «علی‌نامه‌خوانی» که قدمت آن قریب به 9 قرن سند مکتوب در کشورمان دارد شاهد هستیم.

بنا بر روایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در معرفی این آیین و منبع پیدایش شیوه اجرایی آن چنین می‌خوانیم که «کتابی با عنوان «علی‌نامه»، اثری است به سرایش شاعر گمنامی با تخلص «ربیع» که در سال 480 هجری قمری سروده شده است. هر چند اطلاعات کمی از سراینده این اثر موجود است؛ اما او شیعه اثناعشری بوده و چیزی حدود یک دهه بعد از مرگ فردوسی در کشورمان زندگی می‌کرده است.»

همچنین در فرازی دیگر چنین آورده شده است: «سراینده کتاب «علی‌نامه» در سن ۶۲ سالگی و در حوالی سال‌های 490 تا 482 هجری قمری این اثر را در قالب مثنوی در حدود 12هزار بیت به نظم در آورده است. محتوای این کتاب در منقبت حضرت علی(ع) است و بخش‌های متعددی از این منظومه به توصیف حوادث، رویدادها و اتفاقاتی زندگی حضرت می‌پردازد که در جنگ‌هایی چون «جمل»، «صفین» و دیگر نبردهای حضرت علی(ع) به وقوع پیوسته است. در خلال این کتاب فرازهایی از زندگی فرزندان ایشان -حضرت امام حسن(ع) و حضرت امام حسین(ع)- و همچنین حضرت ابوالفضل عباس(ع) نیز روایت شده است.»

اولین شعر حماسی شیعه از قدمت تا قالب

بنا به اقوال بسیاری از پژوهشگران ادبیات مذهبی در کشورمان از جمله استاد علی موسوی‌گرمارودی، «علی‌نامه» نخستین تجربه شعر حماسی شیعه است که هم از نظر قدمت تاریخی در قالب حماسه‌های شیعی و هم از نظر ماهیت ادبی آن در استفاده از ترکیبات و لغات موجود به سنت ادبیات کهن ایران، رنگی متفاوت بخشیده است.

وی درباره ویژگی‌های مهم «علی‌نامه» چنین آورده است: «ویژگی مهم «علی‌نامه» آن است که سابقه سرودن حماسه دینی را نزدیک به چهار قرن به عقب برده است؛ در حالی که پیش از آن «خاوران‌نامه» سروده «ابن‌حسام خسفی» به عنوان نخستین اثر حماسه دینی بنا به تاریخ هجری قمری شناخته می‌شد. ارزش زبان‌شناسی «علی‌نامه» در حدی است که می‌توان گفت که بر غنای زبان فارسی افزوده است. این مثنوی ارزشمند تقریبا بر وزن شاهنامه فردوسی و در آن مناقبی برای برانگیختن احساسات دینی مردم سروده شده است.»

همچنین استاد موسوی‌گرماردوی در فرازی دیگر از مقاله بلند و پژوهشی خود بر «علی‌نامه» چنین تاکید کرده است: «تنها اثری است که از «مناقب‌نامه‌های» دوره سلجوقی تاکنون به دست آمده «علی‌نامه» است و به ویژه برای روشن ساختن تاریخ اجتماعی ایران در آن دوره اهمیت بالایی دارد، زیرا «مناقب‌خوانی» از یک سو همچون رسانه‌های جمعی امروز عمل می‌کرده و از سوی دیگر بازتاب افکار عمومی و کشاکش‌های اجتماعی بوده است.

این اثر زمینه پیدایش و گسترش جریان تاثیرگزار «نقالان»، «قصه‌خوانان» و به ویژه «تعزیه‌خوانی» است که برای عامه مردم و برانگیختن احساسات آنها نوشته و یا بیان می‌شده است و در راه یافتن مخاطب عام اهمیت بسیار دارد. به ویژه از این حیث، اثری ارجمند در حوزه زبان فارسی و تحولات اجتماعی است.»

اجراهای نمایشی به شیوه «نقالی»، «شبیه‌خوانی» و «پرده‌خوانی» از این منظومه بزرگ شیعی طی سالیان اخیر در ایام ماه مبارک رمضان رونق فراوانی گرفته و مخاطبان نمایش‌های آیینی در هر منطقه‌ای، مشتاقانه به پای «نقالان»؛ «برخوانان» و «گوسانان» راوی دلاورمردی‌های مولا علی(ع) می‌نشینند.

«علی‌نامه»؛ سروده شیعه‌ای پاک نهاد

همچنین زنده‌نام استاد جابر عناصری پژوهشگر نامدار ادبیات کهن و آیین‌های مذهبی و سنتی ایرانی در کتاب ماندگارش با عنوان «فرهنگ ایران و آیین‌های تشیع» درباره «علی‌نامه» چنین آورده است: «یکی از ارزش‌ها و ویژگی‌های مهم «علی‌نامه» ارزش ادبی آن است و البته ناگفته پیداست که دیگر آثار باقی مانده از قرن پنجم با هر موضوعی، به خودی خود حائز کمال اهمیت هستند، چه رسد به اثری شیعی با این حجم قابل توجه از قرن پنجم. «علی‌نامه» از جهت لغات، عبارات و اصطلاحات کهن، ثبت موارد گویشی و مانند اینها از اهمیت بسیار برخوردار است، اهمیت بیشتر برخی از لغات این متن در این است که در هیچ فرهنگی بدان‌ها اشاره نشده است.»

همچنین استاد عناصری در فرازی دیگر از اثر درباره «علی‌نامه» چنین متذکر شده است که:«این اثر سروده یک شیعی پاک نهاد است که هدف وی از سرایش این اثر بیشتر پاسخ دادن به مغفول ماندگی موضوعاتی است که علی‌رغم تمامی اهمیت‌شان از نظر دور مانده‌اند. نکته دیگر اینکه طرفدارانی مشتاق، منظومه او را به زبان نزدیک به گفتار درک کنند و اقبال بیشتری برای بازخوانی کردار و رفتار بزرگانی چون حضرت علی(ع) پیدا کنند.

تصریح پایانی استاد عناصری بر منظومه سترگ «علی‌نامه» بر این مهم استوار است که: «وجه مشترک قابل توجه دو منظومه «شاهنامه» و «علی‌نامه» توجه به پند و اندرز؛ ستایش خرد و ترغیب روحیه حماسی ایرانیان است، تا در برابر ظلم عباسی و ستمگران زمانه ایستادگی کند.»

گزارش از امین خرمی