«منقبت‌خوانی» علی(ع)؛ راوی حقیقت اَبَرمردی که رنج صیقلش می‌داد
هوشنگ جاوید در کتاب «منقبت‌خوانی» چنین آوده که «منقبت» نخل قدکشیده علی(ع) است بر آسمان ایمان در طول تاریخ، راوی گام‌های مردِ عدالت در عصر پر از بیگانگی است. صدایی است که زنجیرهای ستم را از هم می‌درد. حکایت مردی را آواز می‌دهد که رنج، صیقلش می‌داد و در هر گام پر غرور و شکوهمندش چهره پر نیرنگ ستمگران را می‌نمایاند.
به گزارش ایکنا؛ رفتارمندی انسان‌های باورمند به آیین؛ بی‌هیچ تردیدی و به گواه اسناد تاریخ، ردپایی از ابتدای زیست بشر بر روی این جهان اثیری دارد.
پیش از نزول ادیان الهی، انسان باورمند به آیین؛ در ساحت طبیعت پیرامون که ارتزاق، معیشت و زندگی او را تأمین می‌کرد؛ تلاش داشت تا به تقدیس مادرِ بخشنده زمین و آسمانی که بارانِ رحمتش تضمین‌کننده دوامِ حیات و بقای اوست بپردازد و پس از نزول و پذیرش ادیان الهی توسط مردم، همان رفتارهای آیینی شکل آموزه‌های دینی به خود گرفت.
هرچه ادیان، فرائض و شعائر خود را جزئی‌تر و بر مناسبت‌های مختلف «سور» و «سوگ» استوار کردند؛ به همان میزان، تعدد و تکثر رفتارهای آیینی مردمان دین‌دار نیز گسترش پیدا کرد. امروز با قدرت می‌توان گفت که آنچه در ساحت کُنش‌های آیینی و رفتار واره‌های نمایشی مردمان باورمند به آیین تجلی یافته و بروز و ظهور پیدا کرده است؛ بی‌هیچ تردیدی نخ تسبیحی است که فرهنگ، تمدن، دین و شعائر آیینی بر مدار آن استوار است.
ماهِ مبارک «رمضان» به عنوان بزرگترین ماه مذهبی مسلمانان که ماهِ نزولِ قرآن و برکات آن به‌عنوان کتاب آسمانی مسلمانان است؛ در میان مردمان فرهنگ‌مدار و باورمند به آیین ایرانیان تمدن‌ساز از جایگاه بسیار بالایی برخوردار است. برهمین نمط است که از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب کشورمان؛ در ساحت موزاییک رنگارنگ از تنوع اقلیم‌ها، گویش‌ها، پوشش‌ها، آداب، رسوم و سنت‌های مختلف ملی و مذهبی؛ اجرای فرائض مذهبی و آیین‌های نمایشی مرتبط با این ماه از جایگاه والایی برخوردار است.
دال مرکزی تمامی این آیین‌ها، آموزه‌های دین هدایتگر و مبین اسلام منبعث از کتاب آسمانی مسلمانان -قرآن کریم- است و از مراسم سحرگاهی تا افطار و همچنین مناسبت‌های تقویمی چون میلاد بابرکت کریم اهل‌بیت امام حسن(ع) تا شهادت مولای متقیان، حضرت علی(ع) را دربر می‌گیرد. سرانجام رسیدن به ایستگاه پایانی آن که یکی از بزرگترین اعیاد مسلمانان، همان عید فطر است فرجامی بر آغاز رفتارهای آیین‌مند مردمان باورمند به دین اسلام، شعائر و فرائض هدایتگر آن است.
برهمین اساس خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) همراه با ایام این ماهِ پرفیض، تلاش می‌کند تا در سلسله گزارش‌هایی به معرفی آیین‌های مردمان سرزمین‌مان در اقصی نقاط آن در حوزه رفتارهای آیینی و نمایشی مرتبط با ماه صیام بپردازد.
دهمین گزارش از این سلسله مباحث به معرفی آیین «منقبت‌خوانی» باز می‌گردد که در ادامه از خاطرتان می‌گذرد.
«مناقب‌خوانان» و «منتقب‌خوانی»؛ راوی مِهر محبان علی(ع)
بنا بر گواه اسناد مختلف، متعدد و متقن؛ چه در ساحت پژوهش‌های داخلی و چه آنچه در کتاب‌های مستشرقین و مستغربین بزرگ‌نام از دوران باستان تا به امروز به ثبت رسیده؛ مردمان ایران‌زمین به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین بنیانگذاران تمدن بشری؛ ساحت ستایش و نَعت نِعمت‌های پروردگار را به عنوان فصلی از فلسفه زیست و حیات‌شان، نه به ایامی خاص که در تار و پود زندگی‌شان تنیده‌اند. درست به همین سبب است که شاهدیم، فصل مهمی از رفتارهای آیینی ایرانیان همسو با پذیرش دین هدایتگر و مبین اسلام، به رویدادها و رخدادهای مذهبی آکنده شده است.
در این مسئله تردیدی وجود ندارد که ماه مبارک رمضان به‌عنوان ماه نزول قرآن، یکی از مهم‌ترین ایام برای عرض ارادت مسلمانان خاصه شیعیان دل‌داده به امام اول شیعیان، حضرت علی(ع) را به خود اختصاص داده است. به ویژه آنکه ضربت خوردن و شهادت ایشان با ایام لیالی قدر تنیده شده است. این هم‌نشینی توامان باعث شده تا بخش مهمی از کُنش‌ها و بازتاب دل‌دادگی به مِهر، سلوک و منش مولای متقیان را در رفتارهای آیینی و نمایشی مردمان این سامان شاهد باشیم.
یکی از آیین‌های نمایشی که در بسیاری از مناسبت‌های «سوگ»، خاصه شهادت مولای متقیان، حضرت علی(ع) و همچنین شهادت امام حسین(ع) توسط مردمان باورمند به آیین، شعائر و فرائض اسلام در کشورمان به ویژه میان شیعیان تبلور و تجلی دارد، به آیین «منقبت‌خوانی» و ذکر «مناقب» (ثنا، ستایش) مولای متقیان بازمی‌گردد.
«منقبت‌خوانان» که در اصطلاح از آن‌ها به‌عنوان «مناقب‌خوان» در متون کهن ایرانی یاد شده و امروز نیز با همین نام آن‌ها را خطاب قرار می‌دهند؛ در بَدو پیدایش این آیین، تمرکز نخستین خود را بر شیوه‌های اجرای این خُرده‌روایت نمایشی در مقام شکرگزاری، ثنا، ستایش و مدح پروردگار با ذکر ادعیه، اذکار و روایت بخشایشگری خالق مطلق در مسیر صُنع جهان آفرینش استوار کرده بودند؛ اما با به رسمیت شناختن تشیع در ایران، خاصه از دوران صفویه، بسیاری از نمایشگران آیینی فصل مهمی از رفتارهای آیینی و نمایشی خود را متکی بر اسوه‌ها، الگوها و بزرگان دین هدایتگر و مبین اسلام چون حضرت علی(ع)، امام حسین(ع) و حضرت رضا(ع) بنا نهادند.
«مناقب‌خوانان» در قالب اجرای این آیین‌های نمایشی و مذهبی، فصل مهمی از بازتابِ سلوک، شیوه، منش، گفتار و رفتار این اسوه‌های دینی را در مقام معرفی «الگو» میان مسلمانان و پیروان دین اسلام و شیعیان از طریق بیان مناقب آن بزرگواران سینه‌به‌سینه؛ نسل‌به‌نسل و عصربه‌عصر را در طول تاریخ منتقل کرده‌اند.
یکی از مهم‌ترین آوردگاه‌های زمانی اجرای «منقبت‌خوانی» میان مجریان این شیوه آیینی و نمایشی به ایام لیالی قدر، خاصه شب‌های 19 تا 21 ماه مبارک رمضان، همزمان با ایام ضربت خوردن تا شهادت مولای متقیان بازمی‌گردد. هنری آیینی و نمایشی که فصلی دیگر از جایگاه ارادت ایرانیان به رفتارهای آیینی در ساحت دل‌دادگی به امام اول شیعیان را به عنوان بخش مهمی از شناسنامه فرهنگ و هویت ملی و دینی را بازتاب می‌دهد.
شکوه حقانیت عاشورا تا برکت رمضان در «مناقب‌خوانی»
بنا بر اسناد موجود و منتشر شده در دائره‌المعارف بزرگ اسلامی درباره خاستگاه و پیشینه پیدایش و شکل‌گیری بیان «منقبت» در قالب رفتار آیینی و نمایشی «مناقب‌خوانی» چنین آمده است که «منقبت‌خوانی، در گذشته‌های دور به ویژه در ایام صفویه بر مبنای قیام امام حسین(ع)، یاران با وفای ایشان تا شهادت حضرت استوار بود. اما با توجه به توسعه و گسترش مفاهیم شیعی به ویژه محوریت قرار دادن الگویی چون حضرت علی(ع) به عنوان امام اول شیعیان، شاهد تغییر مفاهیم موزون (اشعارِ مدایح) و روایت‌های «منقبت‌خوانان» در دیگر مراسم و آیین‌های مذهبی بوده‌ایم که عمیق‌ترین و تأثیرگذارترین شکل از آن رفتارهای آیینی و نمایشی در ایام ماه مبارک رمضان شکل می‌گیرد.»
استاد زنده‌نام جابر عناصری از بزرگ‌نامان پژوهشگر نمایش‌های آیینی و سنتی ایرانیان درباره شکل‌گیری و تکامل آیین نمایشی «منقبت‌خوانی» در کتاب «آیین‌های سوگواری اباعبدالله‌الحسین(ع) در ایران» چنین نوشته است: «پس از آنکه سنت «منقبت‌خوانی» به عنوان بخشی از آیین‌های نمایشی و نیایشی رمضان در میان مردم شناخته و محبوب شد، اجرای این آیین در بسیاری از مناسبت‌های مذهبی دیگر کشورمان نیز بازتابی متفاوت یافت؛ از جمله رحلت حضرت رسول اکرم(ص) و شهادت حضرت امام جعفر صادق(ع) به عنوان بنیانگذار مکتب شیعه جعفری؛ از جمله رفتارهای منشعب از آیین نمایشی «منقبت‌خوانی» بعد از طلایه‌داری اجرای این آیین در ایام شهادت امام حسین(ع) و حضرت علی(ع) به شمار می‌رود.»
«منقبت»؛ شعرترین شعر آسمان ایمان و ایقان
همچنین هوشنگ جاوید، دیگر پژوهشگر حوزه آیین‌های و سنت‌های نمایشی و موسیقایی ایران در بخشی از کتاب «مناقب‌خوانی» چنین نوشته است: «مناقب‌خوانان همواره با صوت زیبا تلاش می‌کردند روایات و داستان‌های فراز و فرود زندگی ائمه؛ از جمله امام علی(ع) و فرزندش حضرت امام حسین(ع) را با استناد به کتب تاریخی به شکل سینه‌به‌سینه به عنوان میراثی ارزشمند و گران‌بها در قالب رفتارهای آیینی، مذهبی و آمیخته با فرهنگ کهن نمایش ایرانی به آیندگان هدیه دهند.
هدیه و میراثی که باعث شده امروز به مناسبت برکات ماه مبارک رمضان و در شب‌های پرفضیلت قدر در بسیاری نقاط کشور از جمله منطقه آذربایجان (آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل) شاهد برگزاری آیین نمایشی «منقبت‌خوانی» و استقبال باشکوه مردم مسلمان و روزه‌دار کشورمان از این آیین باشیم.»
جاوید در بخش دیگری از کتاب خود چنین آورده است: ««منقبت» نخل قدکشیده علی(ع) است بر آسمان ایمان در طول تاریخ، راوی گام‌های جوانمرد و مردِ عدالت در عصر پر از بیگانگی است. «منقبت» صدایی است که زنجیرهای ستم را از هم می‌درد. «منقبت»، حکایت مردی را آواز می‌دهد که رنج، صیقلش می‌داد؛ و در هر گام پر غرور و شکوهمندش چهره پر نیرنگ ستمگران را می‌نمایاند؛ «منقبت» هرچند خیال، اما بازتاب محض حقیقت است. شعرترین شعر ایمان و ایقان است.»
و استاد زنده‌نام عناصری چه خوش گفته که گذشتگان ما فضیلت شنیدن و فضیلت دیدن را خوب می‌دانستند، وقتی به گستره‌های نغمات آوایی در کشور خودمان نگاه می‌کنیم، به اقیانوسی بر می‌خوریم؛ اقیانوسی که از خلیج فارس شروع می‌شود و تا دریای خزر ادامه پیدا می‌کند.
گزارش از امین خرمی
انتهای پیام
