هدف از خلقت انسان و اجنه کمال خودشان است

به گزارش ایکنا، آیت‌الله مهدی هادوی تهرانی؛ استاد درس خارج حوزه علمیه و رئیس مؤسسه رواق حکمت، 20 دی ماه در ادامه سلسله مباحث تفسیری خود که در پایان جلسات دروس حوزوی مطرح می‌شود به تفسیر آیات ابتدایی سوره نوح و آیاتی از سوره مبارکه ذاریات پرداخت که گزیده سخنان وی را می‌خوانیم؛

این سوره مانند سایر سور جز توبه با بسمله شروع شده است، عمده نظرات متفق‌اند که بسم الله همراه با هر سوره است ولی با این وجود به عنوان اولین آیه سوره در شماره‌گذاری محسوب نمی‌شود. 

در آیه اول فرموده است که ما نوح را به سوی قومش فرستادیم؛ نوح پیامبر اولوالعزم بعد از آدم است و نام سوره هم به نام نوح است. ما به نوح گفتیم که قوم خود را بترسان قبل از آن که عذاب دردناکی بر آنان نازل شود. انَّا أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَىٰ قَوْمِهِ أَنْ أَنْذِرْ قَوْمَكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَهُمْ عَذَابٌ أَلِيم.

بگو ای قوم، من برای شما نذیر و انذاردهنده آشکاری هستم و از دستورات خداوند تبعیت کنید: قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ. و رویه فعلی خود را کنار بگذارید. ان اعبدوا الله ...؛ عبادت خدا را بکنید که ناظر به عقیده است و اتقوه که ناظر به عمل است یعنی کاری که خلاف نظر خداست انجام ندهید. أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِيعُونِ. اطیعون به معنای این است که از من اطاعت کنید یعنی من دستورات خدا را بیان می‌کنم و شما باید اطاعت کنید؛ البته ظاهرا اطلاق دارد یعنی اگر من به عنوان ولی شما هم چیزی را دستور دادم و یا نهی کردم اطاعت کنید.

بعد هم نوح فرمود: يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرْكُمْ إِلَىٰ أَجَلٍ مُسَمًّى ۚ إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذَا جَاءَ لَا يُؤَخَّرُ ۖ لَوْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛ خداوند شما را می‌بخشد و عذابتان را به تاخیر می‌اندازد ولی اگر اجل خداوند برسد تاخیری نخواهد کرد اگر این را بدانید.

تفسیر آیاتی از سوره ذاریات

وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ؛ ما جن و انس را جز برای اینکه عبادت کنند خلق نکردیم. در فارسی کلمه عبادت را به بندگی معنا می‌کنیم و طوری هم تفصیل داده می‌شود که از بردگی جدا می‌شود در حالی که عبادت در معنای واقعی مترادف همان بردگی در برابر خداوند است و اینکه انسان خود را در برابر خدا برده بداند و همه چیز را برای خداوند بخواهد. در این آیه به هر دو گروه جن و انس اشاره شده است و اگر جن و انس به تکلیف خودشان عمل نکنند گرفتار عذاب خواهند شد و اگر عمل کنند پاداش آن را خواهند گرفت. 

شیخ طوسی ذیل این آیه فرموده است که «لام» در لیعبدون لام غرض است و نه عاقبت. یعنی غرض ما این بوده است که اینها بنده و برده باشند و برای آن خلق شوند نه اینکه لام، لام عاقبت باشد و ما آن‌ها را خلق کردیم و بنده و برده بودند. به تعبیر وی اگر لام، برای غرض باشد ایرادی ندارد ولی اگر آن را لام عاقبت بدانیم مراد این است که آنان را خلق کردیم که همه بنده باشند ولی الان نیستند.

شیخ طوسی که متکلم است و کتاب کلامی او بسیار مهم است می‌گوید آیه نفی جبر و دلیل بر بطلان مذهب جبری‌ها است. چون آنان می‌گویند خداوند یک عده افراد را با اجبار به جهنم و برخی را هم به بهشت خواهد برد لذا برخی را ملحد و کافر و عاصی خلق کرده است و برخی را مطیع. ایشان به آیه‌ای در سوره اعراف اشاره کرده و فرموده است که قرآن در این آیه فرمود ما عده‌ای را برای جهنم خلق کردیم و برای رفع این تناقض معتقد است که در سوره اعراف، لام، لام غرض نیست بلکه لام عاقبت است.

عبادت سبب کمال عبد است نه معبود

علامه طباطبایی هم فرموده است که در آیه «ما خلقت الانس و الجن ...؛ چون تعبیر خلقت به کار رفته است یعنی خداوند خودش غرض خلقت را تعیین فرموده است و آن عبادت جن و انس است؛ این آیه اشاره دارد که بنده و عبد بودن انسان، کمال است وگرنه معبود بودن خداوند کمال نیست. اگر جن و انس همگی کافر شوند و به جهنم بروند در خدایی خدا تاثیری ندارد و برعکس؛ بنابراین نفرمود که که من جن و انس را خلق کردم تا خودم معبود باشم بلکه فرمود خلق کردم تا آنان عبد باشند.

بعد علامه اشکالی فلسفی را بیان فرمود و گفت که غرض چیزی است که صاحب غرض را به کمال می‌رساند یعنی اگر ما کاری کردیم برای این است که منفعتی برای ما حاصل شود. صدقه می‌دهیم تا ثواب ببریم و کسب علم می‌کنیم تا جایگاه ما بالاتر برود. آیا در افعال الهی این غرض وجود دارد؟ فلاسفه جواب داده‌اند خداوند نقصی ندارد که بخواهد نقصان خودش جبران شود. علامه طباطبایی می‌گوید غرض خدا، ذات فعل است یعنی غرض برای خدا، کمال فعل است و نه فاعل. انس و جن، مخلوق و کار و فعل خداوند هستند و عبادت هم کمال برای این دو فعل خداوند است نه کمال برای خدا و فاعل.

علامه همچنین این اشکال را مطرح کرد که گفته شده است لام در این آیه، لام غرض است(نظر شیخ طوسی)؛ در سوره هود آیه 118 و 119: وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً ۖ وَلَا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ ۚ وَلِذَٰلِكَ خَلَقَهُمْ ۗ ؛ خداوند فرموده است که اینها دائما با هم اختلاف می‌کنند مگر کسانی که خدا به آنان رحم کرده است ولی جالب اینکه در ادامه فرموده است: وَلِذَٰلِكَ خلقهم... یعنی هدف از خلقت هم همین بوده است که اختلاف کنند و جهنم بروند. علامه در اینجا توضیح می‌دهد در آیه 119 هود اشاره به اختلاف نیست و نباید آن را اشتباه معنا کرد بلکه لام در لذلک به رحمت بازگشت دارد.

در مورد «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ» در سوره اعراف هم فرمود که لام در اینجا غرض است ولی تبعی است و نه اصلی. علامه غرض اصلی را عبادت جن و انس می‌داند ولی طبیعتا برخی تبعیت نمی‌کنند و به جهنم خواهند رفت.

جن قبل از انسان خلق شد

در مورد اینکه چرا ابتدا در آیه جن و سپس انسان آمده است گفتند که چون ابتدا جن آفریده شد و سپس انسان و شاهد این ماجرا هم ابلیس است که او شش هزار سال عبادت کرد ولی وقتی آدم خلق شد ابلیس که از جن بود زیر بار نرفت بنابراین جن چندهزار سال قبل از انسان خلق شده است.