ابومخنف که بود و چگونه قدیمی‌ترین مقتل را نوشت

به گزارش ایکنا، آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی؛ استاد درس خارج حوزه علمیه، شامگاه 21 مردادماه در اولین نشست علمی «سیر اعتبار مقاتل از ابتدا تاکنون» که از سوی مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام خمینی فارس برگزار شد با بیان اینکه مهمترین مقتل در مورد کربلا را شخصی به نام لوط بن یحیی نوشته است که به ابومخنف معروف است، گفت: مخنف به کسی گفته می‌شود که توبینی(تودماغی) صحبت می‌کند. وی اهل کوفه بوده است و با اینکه تاریخ دقیق زندگی او مشخص نیست ولی به نظر می‌رسد حدود سال 80 هجری یعنی 20 سال بعد از قیام کربلا به دنیا آمده است و او در سن 20 سالگی یعنی 40 سال بعد از کربلا شرایط را برای جمع‌آوری گزارشات کربلا فراهم دید و چون این نوع نوشتارها در بین مردم متقاضی زیادی داشت اقدام به این کار کرد.

وی افزود: اولین چیزی که او بررسی کرد نامه‌ای بود که مسلم بن عقیل به امام حسین(ع) و در تحلیل شرایط کوفه نوشت. مسلم در نامه نوشت که 18 هزار نفر از شیعیان نام‌نویسی کردند یا نامه نوشتند که حاضرند با امام حسین(ع) بیعت کنند. البته شیعه که می‌گوییم منظور عام است یعنی کسانی که امام را دوست داشتند نه شیعه اصطلاحی امروز. سلیمان صرد خزاعی از جمله رهبران در ماجرای نامه‌ها بود که گفته شده است او از صحابی پیامبر بوده است که البته این استناد قابل اثبات نیست.

یوسفی غروی اظهار کرد: به هر حال بخش زیادی از شیعیان در منزل سلمان تجمع کردند و نامه برای امام(ع) نوشتند و ایشان را برای رهبری شیعه به کوفه دعوت کردند و وقتی مسلم وارد کوفه شد با او بیعت کردند. بعد از شهادت حضرت سیدالشهداء(ع) حدود 10 هزار نفر با همین سلیمان بیعت کردند و نسبت به اینکه در حمایت از امام حسین(ع) کوتاهی کرده‌اند ابزار ندامت داشتند ولی باز هم حدود 5 هزار نفر از آنها در رکاب سلیمان حاضر شدند و به نبرد با یزید رفتند ولی در نبرد با لشکر عبیدالله شکست خوردند.

استاد تاریخ اسلام حوزه علمیه ادامه داد: در نبرد مختار هم 10 هزار نفر با عنوان خونخواهی از قیام کربلا بیعت کردند ولی باز از این تعداد، 5 هزار نفر در قیام مختار حاضر شدند ولی در نهایت در مقابله با عبدالله بن زبیر شکست خورد. این اعداد و ارقام یعنی 18 هزار نفر و 10 هزار نفر در ماجرای توابین و بعد 10 هزار نفر در ماجرای مختار نشان داد که اگر کسی مطلبی بنویسد خواهان زیادی دارد و ابومخنف از این مسئله استفاده لازم را برد.

جمع‌آوری اخبار کربلا از بیش از 50 راوی

یوسفی غروی با بیان اینکه ابومخنف از حدود 50 یا 60 نفر اخبار کربلا را جمع‌آوری کرده، گفت: این مقتل اولین کتابی است که درباره کربلا نوشته شد، البته 20 سال طول کشید تا این مطالب را جمع کرد یعنی حدود سال 120 هجری قمری موفق به عرضه آن شد و اولین کسی که آن را به صورت کامل از استادش ابومخنف دریافت کرد هشام بن محمد صائب کلبی از معاصران مامون عباسی بوده است. در گذشته وقتی کسی کتابی می‌نوشت فرد دیگری اکثر آن کتاب یا بیشتر مطالب را نسخه‌برداری می‌کرد که از او به راویه تعبیر می‌کردند.

وی با بیان اینکه نسخه این کتاب تا اوایل قرن چهارم هجری موجود بوده است، ادامه داد: این نسخه به دست طبری افتاده است و او هم در تاریخ خود آن را استنساخ کرده است. وی تفسیری دارد و در ذیل تفسیر به ذهنش رسید که گزارشات تاریخی کمک زیادی به فهم آیات قرآن و به عبارتی شان نزول آنها دارد و از اینجا به اهمیت تاریخ پی برد و به قیام امام حسین(ع) هم از این نگاه پرداخت. 

یوسفی غروی اضافه کرد: 100 سال بعد از طبری همین کتاب که مورد استناد او بود به دست اولین عالم شیعی یعنی شیخ مفید که در روستای تلعکبر به دنیا آمده است رسید؛ مفید متوفای 413 هجری است و مستند وی در الارشاد، تاریخ طبری است که آن هم چنانچه گفتیم براساس کتاب شاگرد ابومخنف نقل شده است. ارشاد شیخ مفید سه قسمت است؛ اول زندگانی پیامبر(ص) و بعد حضرت علی(ع)، قسمت دوم کتاب هم مربوط به قیام عاشورا است و مابقی کتاب هم از امام زین‌العابدین تا امام زمان(عج) است. کهن‌ترین مقتل به دست قدیمی‌ترین عالم شیعی در واقع همین الارشاد است که او هم از طبری گرفته است و بین منقولات وی و طبری شباهت فوق‌العاده وجود دارد.

اعتبار خبرهای ابومخنف

یوسفی غروی با اشاره به جایگاه ابومخنف در کتب رجالی شیعه تصریح کرد: شیعه چنانچه چند کتاب حدیثی مانند کافی کلینی دارد چند کتاب مرجع رجالی هم دارد، که از جمله رجال شیخ طوسی است که وقتی در بغداد، سلجوقیان حنفی، کتابخانه و حوزه علمیه او را به آتش کشیدند به نجف رفتند و حوزه نجف را ایجاد کردند. رجال دیگر از شیخ نجاشی است که 10 سال قبل از وفات شیخ طوسی از دنیا رفت و الان قبر مشخصی ندارد. ایشان از ابومخنف در کتابش گفته است؛ کان شیخ اصحاب الاخبار و کان یسکن الیه ما یروی... یعنی او از اصحاب خبر و گزارشات تاریخی بود و اخباری که نقل می‌کرد مورد اعتماد دیگران بوده است.

استاد تاریخ اسلام حوزه علمیه گفت: ابومخنف در رجال شیخ نجاشی تایید شده است و کتب تاریخی هم تصریح کرده‌اند کهن‌ترین کتاب تاریخی درباره گزارشات عاشورا همین مقتل ابومخنف است. حاج میرزا محمدحسین نوری طبرسی صاحب مستدرک الوسایل الشیعه، در 8 جلد خاتمه این کتاب که به کتاب‌نویسی علمای شیعه پرداخته است، مقتل ابومخنف را معرفی کرده ولی وی متفتن به مقایسه بین ارشاد شیخ مفید و مقتل ابومخنف نشده است ولی در هر حال شیخ مفید خودش آورده است که من مطالب را از کلبی و مدائنی گرفته‌ام.

وی افزود: شیخ مفید مطالب تاریخ طبری را آورده است ولی اسناد آن را ذکر نکرده زیرا تصورش این بوده است که اگر کسی دنبال منبع و سند باشد می‌تواند به طبری مراجعه کند و از سویی چون مطالب تاریخی بوده است نه فقهی به اسناد توجهی نکرده است زیرا علمای گذشته عمدتا به اسناد فقهی توجه زیادی نشان می‌دادند. البته به سند برخی از اخبار توجه کرده است بنابراین اگر تاریخ طبری نبود ما حتی یک کتاب که اسناد در آن باشد نداشتیم.

نقل مطالب ابومخنف در مقاتل الطالبیین

یوسفی غروی با بیان اینکه غیر از طبری، اسناد اخبار طبری را ابوالفرج اصفهانی اموی مروانی هم استنساخ کرده است، اظهار کرد: او به عنوان میرزانویس بود و عمده عمر علمی خود را در بغداد به سر برد و به این کار اشتغال داشت. او در مقاتل الطالبیین، تلاش کرده است که ثابت کند اکثر آل ابیطالب(ع) را عباسیان از بین برده‌اند زیرا خود اموی و مروانی مسلک بود و خواسته این واقعیت تاریخی را که بنی‌امیه و مروانیان ظلم‌های زیادی در حق اهل بیت(ع) کرده‌اند را زیر سؤال ببرد.

استاد تاریخ اسلام حوزه علمیه گفت: مسعودی هم در مروج‌الذهب گزینشی از اخبار تاریخی طبری را آورده است. او متوفای 345 هجری است و ابوالفرج متوفای 226 هجری است. اینها هم اتفاق نظر بر این داشته‌اند که اخبار ابومخنف مهمترین و جامع‌ترین گزارشات تاریخی مرتبط با عاشورا است. البته در دوره‌های بعد مقاتل زیادی نوشته شد که هر کدام ویژگی خاص خود را دارد و مطالبی در آنها زیاد شد که در جلسه بعد معرفی خواهند شد.