ماجرای دو بار تخریب، اولین مدفونین و بناهای قبرستان بقیع

حدود یک قرن پیش، روز هشتم شوّال، دست وهابیت از آستین ستمگری درآمد و بارگاه ملکوتی ائمه هدی(ع) در بقیع را با خاک یکسان کرد و قلوب صدها میلیون شیعه جهان و اهل سنت محبّ اهل‌بیت(ع) را تا ابد جریحه‌دار نمود.

این گروه نه تنها قبور ائمه بقیع بلکه بسیاری از آثار تاریخی مکه و مدینه را که هر کدام نشانه‌ای از عظمت اسلام و تاریخ گویای مسلمین جهان بود تخریب کردند. 

خبرنگار ایکنا در گفت‌وگو با احمد خامه‌یار، نویسنده کتاب «بهشت بقیع» به مرور وضعیت بقیع از صدر اسلام تا دوره تخریب آن پرداخته است که در ادامه می‌خوانیم؛

ایکنا ـ شما کتاب بهشت بقیع را براساس تحقیقات تاریخی تألیف کرده‌اید و در این اثر 35 سند از قبرستان بقیع آورده‌اید. ابتدا کمی درباره وضعیت گذشته این قبرستان توضیح بدهید؟

بقیع قبل از اسلام زمین خشکی بوده است که در آنجا بوته‌های خاردار می‌رویید و با آغاز هجرت پیامبر(ص) به مدینه، وقتی صحابه و بزرگان مهاجر و انصار وفات می‌کردند آنها را در این زمین به خاک می‌سپردند. اولین صحابه مدفون از مهاجرین؛ عثمان بن مظعون است و اولین نفر از انصار هم اسعد بن زراره بوده است.

ایکنا ـ یعنی افراد با نظر پیامبر(ص) در اینجا دفن می‌شدند؟

مستندی برای این مطلب نداریم. آنجا قبرستان نبود و بعد از اسلام کم کم اموات را آنجا دفن می‌کردند و البته ابتدا وسعت بسیار کمی داشت. وقتی ابراهیم، فرزند پیامبر(ص) وفات کردند با نظر پیامبر(ص)، ایشان را در کنار عثمان بن مظعون دفن کردند و این سبب شد تا اهل مدینه توجه خاصی به بقیع پیدا کنند و هر قبیله‌ای بخشی از آن را به نام خود ثبت کرد و امواتشان را در آنجا دفن می‌کردند. 

از طرفی در خارج از محدوده بقیع اولیه، منازلی از صحابه و اهل بیت(ع) وجود داشته است مثلا امام علی(ع) و عقیل در آنجا خانه داشتند و در آن خانه‌ها هم یکسری از افراد مانند برخی از همسران پیامبر(ص) و فرزندان متعلق به خاندان اهل بیت(ع) دفن شده بودند و این خانه‌ها به مرور زمان از بین رفت و به بقیع اولیه پیوست و یکی شد و قبرستان بقیع بزرگ را تشکیل داد. 

بعد از وفات پیامبر(ص) هم دفن به همین شیوه ادامه یافت و حتی برخی از صحابه که بیرون از مدینه وفات می‌کردند طبق وصیتشان به مدینه آورده و در بقیع دفن می‌شدند که نمونه آن سعدبن ابی وقاص است. در قرون بعدی هم این مسئله تکرار و بقیع به بزرگترین قبرستان مسلمین تبدیل شد و حتی در دوره‌های بعد چهار تن از ائمه ما یعنی امام مجتبی(ع)، امام سجاد(ع)، و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) هم در آنجا مدفون شدند. همچنین یکسری فقها و محدثان و بزرگان اهل سنت مانند مالک بن انس، پیشوای فرقه مالکی را داریم که در آنجا دفن شدند.

با افزایش تعداد مدفونین در بقیع، بخش زیادی از آنها فراموش شدند و مقابرشان از بین رفت ولی از قرن 5 هجری(حدود سال 490 هجری قمری) به بعد مقابری که آثاری از آنها باقی مانده بود تبدیل به زیارتگاه شد که از جمله گنبدی بر فراز مقبره چهار امام شیعه و ابن عباس به دستور  مجدالملک قمی احداث شد.

البته یکی دو مسجد هم از همان قرون اولیه صدر اسلام در این زمین وجود داشته است که ساختمان‌های نسبتا ساده داشته است ولی گنبدهایی که روی قبور چهار امام و ابن عباس ساخته شد به دستور مجد الملک براوستانی قمی، ساخته شد و وی، وزیر کیارق سلجوقی است و مذهب شیعه داشته است و اهتمام خاصی به ساخت مشاهد شریفه در ایران و عراق داشته است.

ایکنا ـ ظاهرا گنبد و بارگاه حضرت عبدالعظیم(ع) هم توسط همین وزیر شیعه سلجوقیان ساخته شده است؟

بله. اولین گنبدی که روی قبر حضرت عبدالعظیم حسنی داریم و کتیبه‌های آن که از قرون اولیه موجود است به دستور مجد الملک ساخته شد و یک درگاه آجری از دوره سلجوقی وجود دارد و حتی نام مجد الملک هم در این کتیبه‌ها قید شده است.

با ساخت گنبد بر قبور ائمه بقیع، کم کم پادشاهان دیگری هم شروع به ساخت ضریح بر روی قبور سایر شخصیت‌ها کردند؛ مانند گنبدهایی که بر روی مقبره ابراهیم، فرزند پیامبر و بر مقبره عقیل  و همسران پیامبران، صفیه عمه پیامبر و ... ساخته شد.

برخی بناها حالت یک چهاردیواری یا سایبان بدون گنبد بوده است و تا اواسط دوره عثمانی ادامه داشت، یعنی قبور و مزاراتی داریم که بنایی ندارند یا فقط یک چهاردیواری ساده داشت.

ایکنا ـ آماری از تعداد زیارتگاه‌ها و مقابر بقیع در آن دوره وجود دارد؟

تا پایان دوره عثمانی و قبل از تخریب، 10 زیارتگاه در فضای اصلی قبرستان بقیع و 5 زیارتگاه هم در حاشیه قبرستان وجود داشت و از جمله گنبد اسماعیل بن صادق به دیوار شهر مدینه چسبیده بود یا مزار صفیه عمه پیامبر(ص) در قطعه‌ای جدا از فضای اصلی بقیع بوده است که این 15 زیارتگاه با روی کار آمدن دوره سوم حکومت سعودی کاملا تخریب شدند.

البته بقیع در طول تاریخ دو مرتبه تخریب شد؛ تخریب اول توسط دولت اول سعودی و بر اساس نظر محمدبن عبدالوهاب صورت گرفت. نیروهای وهابی در سال 1217 به مکه حمله کردند و قبرستان معلی و گنبدی که بالای کوه نور بود را تخریب کردند و بعد در سال 1220 مدینه را تصرف کردند و گنبدها و زیارتگاه‌های این شهر از جمله بقیع را تخریب کردند ولی امپراتوری عثمانی، ارتشی را برای مبارزه با وهابی‌ها و آل سعود اعزام کرد و نیروهای عثمانی به فرماندهی ابراهیم پاشا موفق شدند مکه و مدینه را از دست وهابی‌ها خارج کنند و در سال ۱۲۳۳ همه زیارتگاه‌های بقیع را احیاء و بازسازی نمایند.

تخریب دوم هم بعد از تشکیل دولت سوم سعودی رخ داد و ملک عبدالعزیز، بنیانگذار حکومت سعودی به مکه و مدینه حمله کرد و ابتدا مکه را تصرف و زیارتگاه‌های آنجا را تخریب کرد و با فاصله یک سال به مدینه وارد شد و همه گنبدهای بقیع را در روز هشتم شوال 1344 قمری تخریب کرد و بعد از آن هم به دلیل استمرار حاکمیت آل سعود بر عربستان امکان بازسازی و احیای این گنبدها هم وجود ندارد.

ایکنا ـ قدیمی‌ترین عکس‌هایی که از گنبد و بارگاه‌های بقیع منتشر می‌شود تا چه حد واقعی است؟

عکس‌ها کاملا واقعی است و حداقل حدود ۱۰ عکس از بقیع و زیارتگاه‌های آنجا داریم و در این دوره عکاسان مسلمانی از مصر و هند یا عکاسان عثمانی و اروپایی وارد این مناطق شده و عکس‌برداری کرده‌اند و الان حدود 10 عکس از قبرستان بقیع و بناهای آن موجود است و برخی عکس‌ها هم دورنمایی از شهر مدینه را گرفته‌اند که گنبدهای بقیع در آن پیداست.

این عکس‎ها در یکی دو دهه آخر قرن 19 و یکی دو دهه اول قرن 20 میلادی گرفته شده است. 

ایکنا ـ در این اسناد و مدارک چیزی در مورد زیارت مردم هم وجود دارد؟

عکس چون سند ایستا است و مانند فیلم نیست چنین ابعادی را نشان نمی‌دهد و نمی‌توان اطلاعات چندانی از این جهت به دست آورد ولی تحولات معماری و تزئینات روی سر در و بارگاه‌‌ها را به نشان می‌دهد مثلا اول بناها عمدتا ساده بودند و بعدا تزئینات بیشتری به آنها اضافه شد. 

گفت‌وگو از عطاالله اسماعیلی