پیام‌های مهدوی از ظاهر آیات قرآن اثبات می‌شود
استادیار پژوهشکده مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن دانشگاه شهید بهشتی در پاسخ به اینکه آیا در قرآن کریم دلالت صریح و مستقیم بر موضوع مهدویت و ظهور امام زمان(عج) وجود دارد؟ گفت: نداشتن آیاتی که اشاره صریح و مستقیم به موضوع مهدویت داشته باشد، تنها برای این موضوع نیست و درباره موضوعات دیگر هم وجود دارد اما با بهره‌مندی از ظواهر قرآنی می‌توان پیام‌های مهدوی را از ظواهر آیات هم اثبات کرد.
در نگاه امیرالمؤمنین(ع) قرآن نسخه‌ای جامع و جاودانه است که تمام ابعاد نیازهای بشری را برای رسیدن به کمال و سعادت دربر دارد، بنابراین چگونه ممکن است درباره موضوع مهدویت و آخرالزمان سکوت کرده باشد و گفتار صریح و مستقیم به این موضوع نداشته باشد؟ برای بررسی حقایق مهدوی از منظر آیات قرآن کریم، خبرنگار ایکنا از قم با فرزانه روحانی‌مشهدی، استادیار پژوهشکده مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن دانشگاه شهید بهشتی به گفت‌وگو پرداخته است که در ادامه از نظر می‌گذرد.
ایکنا - در ابتدا درباره ضرورت استنادات قرآنی پیام‌های مهدوی و ظهور منجی عالم بشریت توضیحاتی بفرمایید.
مسلمانان برای استناد و اعتباربخشی به اندیشه‌های کلامی و اعتقادی خود، همواره از دو منبع قرآن و حدیث استفاده می‌کنند و بهره‌مندی از هرکدام از آنها با چالش‌هایی مواجه است. قرآن کریم دارای اعتبار مسلم است، اما دلالت‌های معنایی آن همیشه واضح نیست، در حالی که دلالت‌های احادیث نسبتاً روشن و واضح است، و اعتبارسنجی آنها کار سختی است.
به‌طور کلی، روایات از نظر موضوعی بر چند دسته اعتقادی، تفسیری، فقهی، ملاحم و فتن و... تقسیم‌بندی می‌شوند. از آنجایی که احادیث و روایات مرتبط با مهدویت و آخرالزمان(عج)، از دسته روایات «ملاحم و فتن» به‌شمار می‌روند، نسبت به اعتبار آنها تردیدهای فراوانی مطرح می‌شود، اگرچه پاسخ‌هایی هم نسبت به این تردیدها وجود دارد؛ اما اگر اندیشمندان و پژوهشگران حوزه مهدویت بتوانند پیام‌های مهدوی و دوران ظهور را از ظواهر آیات قرآن استنباط و استخراج کنند، مسیر روشن‌تری برای دفاع از اصالت اندیشه مهدوی را پیموده‌اند.
ایکنا - آیا در قرآن کریم دلالت صریح و مستقیم بر موضوع مهدویت و ظهور امام زمان(عج) وجود دارد؟
در ابتدا لازم است بدانیم که دلالت صریح و مسقیم آیات قرآن کریم به یک معنا یا «نصّ» به‌ندرت وجود دارد، اغلب آیات قرآن کریم را «ظواهر» تشکیل می‌دهند که راه فهم آن تشخیص معنای قوی‌تر از میان احتمالات معنایی متعدد برای یک آیه است. با توجه به آنچه گفته شد، عدم وجود نص صریح در قرآن تنها مختص موضوع مهدویت نیست.
ایکنا - به چه علت می‌توان گفت که پیام‌های مهدوی در سطح ظاهر آیات قابل اثبات است؟
در ابتدا ذکر این نکته ضروری است که عموماً پژوهشگران روایات تفسیری که مقامات ائمه را مطرح می‌کند از دسته تأویل برمی‌شمرند، به آن معنا که این روایات حاوی پیام‌هایی هستند که تنها امام معصوم(ع) می‌تواند آن را بیان کند و غیر از معصوم، هیچ دانشمند و مفسری به تأویل دسترسی ندارد، اما می‌توان نشان داد که پیام‌های قرآنی درباره امام مهدی(عج) در سطح ظاهر هستند و هر مفسری که به علوم موردنیاز مسلط باشد، با بهره‌مندی از قوه اجتهاد در تفسیر آیات می‌تواند به آن دسترسی پیدا کند.
برای اثبات این موضوع چندین علت وجود دارد. برای نمونه با استناد به آیه 77 سوره اسراء و آیه 43 سوره فاطر درمی‌یابیم که خداوند متعال، سنت‌های پایداری از جمله سنت استبدال و استخلاف دارد که تغییر و تبدیل نمی‌پذیرد و در همه دوره‌ها میان مردمان جاری می‌گرداند. سنت استخلاف خود جامع و دربردارنده چندین سنت دیگر از جمله سنت هدایت، سنت ابتلاء، سنت جداسازی و غربال نیکان از بدان، سنت عذاب ناپاکان و سنت نجات پاکان و صالحان است.
خداوند وعده داده است که این سنت‌ها در اقوام پیشین اجرا شده است و در طول تاریخ جریان دارد و در دوران امام مهدی(عج)، به کامل‌ترین صورت رخ می‌دهد و جامعه آرمانی با نجات صالحان و نابودی مجرمان و غلبه دین حق در زمین ایجاد می‌شود.
بنابراین ما با مطالعه و تفکر در آیات قصص قرآنی می‌توانیم به شناخت سنت‌های خداوند و نحوه اجرای آن در طول تاریخ، آینده بشر و در نهایت در دوران آخرین برگزیده الهی در طول تاریخ یعنی مهدی موعود(عج) برسیم.
با استناد به آیات قرآن کریم درمی‌یابیم که رسولان به‌وسیله آیات، وعده رسیدن این ایام خدایی را در آینده به مردم یادآور می‌شدند. منظور از «ایام‌الله»، همان روزهایی است که بنابر سنت استخلاف در دنیا، ظرف وقوع رویدادهایی عظیم در میان امت‌های پیشین بوده است.
آیت و نشانه بودن داستان گذشتگان برای آیندگان و جویندگان حقیقت که خداوند در آیه هفتم سوره یوسف به آن اشاره می‌کند دلیلی دیگر برای اثبات استخراج پیام‌های مهدوی از ظواهر آیات قرآن است.
دیگر آنکه خداوند در قرآن کریم می‌فرماید که از خلقت انسان و ارسال رسولان هدف‌هایی دارد و وعده‌هایی داده است که براساس قرینه‌های موجود در قرآن کریم درمی‌یابیم این وعده‌ها و غایت خلقت انسان در زمین هنوز محقق نشده است.
ایکنا - چند مورد از این آیات که پیام‌ها و دلالت‌های مهدوی دارند را مطرح کنید.
یکی از این آیات که خبر از واقعه‌ای در آینده می‌دهد و تاکنون محقق نشده است، آیه 55 سوره نور معروف به آیه استخلاف است. براساس این آیه، خداوند به مؤمنان صالح وعده می‌دهد که آنان را در زمین جانشین خود قرار دهد، همانگونه کسانی را که پیش از آنان بودند، جانشین قرار داد. در اینجا اشاره‌ای به ماجرای بنی‌اسرائیل و غلبه بر فرعونیان دارد که پس از فرعونیان، آنان وارثان و مالکان جایگاه، قدرت و ثروت فرعونیان در زمین شدند.
همچنین در این آیه خداوند وعده می‌دهد آن دینی را که برایشان پسندیده است، مستقر کند و امنیت کامل را برای آنان برقرار می‌کند تا زمینه عبادت خالص همگانی فراهم شود. این وعده‌های خداوند در هیچ عصری تاکنون به‌طور کامل محقق نشده و بیانگر آینده‌ای است که در آن حکومت آرمانی تشکیل می‌شود.
از طرفی دیگر، در سوی دیگر نجات و به قدرت رسیدن خوبان و نیکان و استبدال ظالمان هم مطرح شده است. در واقع خداوند وعده می‌دهد که در آینده روزهایی فرا می‌رسد و کسانی که از دعوت خداوند و قرآن کریم روی‌گرداندند نابود شده و صالحان که محبوب و محب خدایند، جانشین آنان می‌شوند.
خداوند در آیه 38 سوره انفال به پیامبر(ص) فرمود: «قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِينَ؛ ای رسول، کافران را بگو که اگر از کفر خود دست کشیده و به راه ایمان بازآیند، هر چه از پیش کرده‌اند بخشیده شود، و اگر باز به کفر و عصیان روی آورند سنت الهی درباره پیشینیان درگذشته است»؛ خداوند این هشدار را به شکل استفهام توبیخی در آیه 43 سوره فاطر می‌فرماید: «اسْتِكْبَارًا فِي الْأَرْضِ وَمَكْرَ السَّيِّئِ وَلَا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا؛ انگیزه اين كارشان فقط گردنكشى در زمين و نيرنگ زشت بود و نيرنگ زشت جز دامن صاحبش را نگيرد پس آيا جز سنت و سرنوشت شوم پيشينيان را انتظار مىبرند و هرگز براى سنت خدا دگرگونى نخواهى يافت.»
همچنین خداوند در آیه 13 سوره فصلت خطاب به پیامبر(ص) فرمود: «فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُكُمْ صَاعِقَةً مِثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ؛ پس اگر روى برتافتند بگو شما را از آذرخشى چون آذرخش عاد و ثمود بر حذر داشتم.»؛ خداوند وعده مجازات روی‌گردانان از دعوت حق قرآن را در آیه 14 سوره جاثیه اینگونه مطرح می‌کند: «قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لَا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ لِيَجْزِيَ قَوْمًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ؛ به كسانى كه ايمان آوردهاند بگو تا از كسانى كه به روزهاى(پيروزى) خدا اميد ندارند درگذرند تا خدا هر گروهى را به سبب آنچه مرتكب مىشدهاند، به مجازات رساند.» و نیز در سوره یونس، آیه 102 خطاب به کفار فرمود: «فَهَلْ يَنْتَظِرُونَ إِلَّا مِثْلَ أَيَّامِ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ؛ پس مردمی که ایمان نمی‌آورند منتظر چیستند، جز آنکه روزگار هلاکت و عذابی که پیشینیان دیدند به چشم ببینند؟ بگو که شما نزول عذاب را، منتظر باشید که من هم با شما منتظر نزول فتح و نصرت خدا می‌باشم.»
تمام این آیات درباره غربال، عذاب و نجات است و در سطح ظاهر، دلالت بر برپایی حکومت عادلانه‌ای در آینده دارد که در آن هرکس همراه ولی خداوند نباشد، نابود می‌شود و کسانی که همراه می‌شوند پیروز خواهند شد.
ایکنا - بسیاری از پیام‌های قرآنی درباره حضرت مهدی(عج) و دوران ظهور در داستان پیامبران الهی بیان شده و شباهت‌های بسیاری میان سیره پیامبران با امام مهدی(عج) وجود دارد. ممکن است به چند نمونه از این شباهت‌ها اشاره کنید؟
در ابتدا ذکر این نکته ضروری است که با مطالعه شباهت میان پیامبران و امام زمان(عج) از منظر قرآن کریم بسیاری از شبهات مهدویت پاسخ داده می‌شود؛ مانند مأموریت الهی امام در سنین کودکی، ولادت پنهانی امام، غیبت امام و موارد دیگر. به‌طور مثال، ولادت حضرت مهدی(عج) همانند حضرت موسی(ع) و حضرت عیسی(ع) پنهانی بوده است.
همچنین داستان غیبت مهدی(عج) به حضرت موسی(ع)، حضرت ابراهیم(ع)، حضرت عیسی(ع) و حضرت یوسف(ع) که هرکدام در طول حیات خویش غیبت داشتند، شباهت دارد.
به‌طور مثال، خداوند در آغاز سوره یوسف(ع)، سرگذشت یوسف و برادرانش را آیت‌ها و نشانه‌هایی برای جویندگان حقیقت می‌خواند و در روایات اهل بیت(ع) هم غیبت یوسف(ع)، نشانه‌ای برای غیبت امام مهدی(عج) و داستان یوسف درسی برای منتظران حضرت خوانده شده است. این آیت و نشانه‌ها از قبیل غیبت یوسف که از چاه آغاز شد و پوشیده شدن هویت او بعد از آن حتی برای برادرانش، در سوره یوسف به‌روشنی مطرح شده است.
با مطالعه این آیات می‌توان استنباط کرد که مفهوم غیبت آن است که هویت امام غائب از نظر دیگران پنهان است، در حالی که او در کنار مردم و جامعه زندگی می‌کند و با آنها تعامل دارد.
ایکنا - نکته پایانی؟
در واقع خداوند در قرآن کریم وعده حتمی داده است که «من می‌خواهم نور خود را کامل کنم» و با ارسال رسولان گام‌به‌گام به دنبال تحقق این وعده است و آخرین گام بزرگی که در جهان برداشته می‌شود توسط حضرت مهدی(عج) و یاوران حقیقی ایشان است. اگرچه در زمان تشکیل جامعه آرمانی که همان حکومت مهدوی است تمام خوبان تاریخ و پرورش‌یافتگان انبیای الهی گردهم می‌آیند و از نعمات الهی در یک جامعه صالح بهره‌مند می‌شوند.
در کتاب «الإمام‌المهدی و الظواهر القرآنیه» به نویسندگی محمد سند، نکات بسیار قابل توجه و تأملی درباره شباهت سیره پیامبران(ع) و امام زمان(عج) در قالب تفسیر آیات و استنادات قرآنی مطرح شده است.
گفت‌وگو از محدثه نعیمی‌فرد
انتهای پیام
