موانع فهم دقیق و علمی فتوحات تاریخ صدر اسلام

محمد عتابی، پژوهشگر تاریخ اسلام، در گفت‌وگو با ایکنا، به بیان نکاتی درباره موانع فهم فتوحات صدر اسلام پرداخت و اظهار کرد: برخی حوادث و رویدادهای تاریخی حالت ایستایی نداشته و در دل تاریخ جریان می‌یابد. به گونه‌ای که انعکاس و  پژواک آن‌ها تا زمان حال احساس می‌شود. اینگونه رویدادهای تاریخی به دلیل تأثیر گسترده بر زندگی انسان‌ها سر فصل جدیدی در زندگی آدمی می‌گشاید، به گو‌نه‌ای که جهان پیش و پس از آن رخداد متفاوت می‌نماید؛ چراکه نقشه جدیدی در اوضاع سیاسی و اجتماعی ترسیم کرده‌اند. در این میان جنگ و صلح، شکست‌ها و پیروزی‌ها و  فتح و تصرف سرزمین‌ها به ویژه اگر همراه با پیام ارزشی و بار فرهنگی باشد، همیشه در ذهن نسل‌های متوالی تأثیر  مستمری گذاشته است. زیرا قوم مهاجم پس از پیروزی پیام فرهنگی و عقیدتی خود را در جامعه رسوخ می‌دهد و طبیعی است که با مخالفت و مقاومت روبه‌رو می‌شود.

 

وی ادامه داد: از جمله مباحث پرحاشیه که همواره مورد توجه پژوهشگران بوده، موضوع فتوحات پس از پیامبر خدا (ص) است. اقوامی که در شرق و غرب شبه جزیره عربستان، سرزمین‌هایشان زیر سم ستوران قوم فاتح قرار گرفته بود، پس از فرو نشستن غبار اولیه این هجوم، و روبه‌رویی با ستم سردمداران قوم مهاجم که بر خلاف آموزه‌های آیین عدالت محور آنان بود، این پرسش برایشان رخ نمود که این هجوم چرا و با چه انگیزه‌ای انجام شد؟ آیا همانگونه که تبلیغ می‌شد، کار به دستانی که فرمان آغاز و استمرار فتوحات را داده‌اند، روش و سنت پیامبر خدا را ادامه داده‌اند یا خود سیاست مستقل داشته و برای تحقق اهداف سیاسی و مصالح خود آن را در پیش گرفته و حاکمان پس از آن‌ها نیز این راه ادامه داده‌اند؟ 

 

وی اظهار کرد: این پرسش‌های اساسی همواره با توجه به خاستگاه پرسشگران پاسخ‌های مختلفی یافته است. به منظور یافتن پاسخ‌های متقن، پژوهش‌های مختلفی انجام گرفته است. کتاب «نقد و بررسی منابع فتوح در سه قرن اول» نوشته حسین عزیزی و کتاب «افول و سقوط شاهنشاهی ساسانی» نوشته پوران پورشریعتی و مقاله «ایستایی فتوحات در دوران حضرت علی (ع)» تالیف احمدرضا خضری و سیدی همچنین مقاله «مذاکرات سیاسی ایرانیان و مسلمانان در دوره فتوحات(11 تا 21 ه.ق) تألیف پژمان افخمی و دیگران از آن جمله‌اند. 

 

 

عتابی تصریح کرد: تهاجم به سرزمین‌های مجاور تحت عنوان جهاد در دوره خلفای نخستین علاوه بر فتح سرزمین‌ها موجب تغییر جهان بینی و آیین شد. این رویداد به دلیل تأثیر‌گذاری بلندمدت و همه جانبه آن بر نسل‌های آینده، همواره مورد توجه و قضاوت متفاوت و گاهی متضاد قرار گرفته است. فتح قلمرو ساسانیان از این قاعده مستثنی نبوده و از دیرباز از دیدگاه‌های مختلف تحلیل و تفسیر شده است. 

 

این کارشناس مسائل تاریخی بیان کرد: مسلمانان فاتح از همان ابتدا انگیزه و هدف حرکت خود را نجات بخشی و در راستای دعوت به توحید و برقراری عدالت بیان کرده‌اند. اما در برابر این دیدگاه نظرات مخالف و متضاد دیگری از سوی گویندگان و نویسندگان ارائه شده است. در این میان مورخ حقیقت‌جو همواره بر این کوشش دارد تا گذشته را آنچنان که بوده، توصیف کرده و در حد امکان بازسازی و بنمایاند. با توجه به اینکه مشاهده گذشته و از جمله دوره صدر اسلام و فتوح به شکل غیرمستقیم و با توجه به اسناد و منابع نوشتاری و غیر نوشتاری انجام می‌گیرد، عواملی بر نتایج کوشش در بازسازی گذشته تأثیرگذار بوده است. 

 

 

وی ادامه داد: از جمله عوامل عدم فهم و درک صحیح رویداد «فتوح» دوره خلفا از سوی پژوهشگران امروزی، تفاوت فرهنگی و قومی است. سیر اجتماعی متفاوت دو قوم و ملت را در جایگاه‌های متفاوتی قرار می‌دهد به طوری که برای درک و فهم اندیشه و منطق زندگی و چگونگی تصمیم‌گیری قوم دیگر دچار مشکل می‌شوند. به عنوان نمونه ساکنان قلمرو  ساسانیان که در سال ۶۱ هجری و پس از آن با هجوم عرب‌های مسلمان شبه جزیره و بین‌النهرین رو به رو شدند، هر کدام بستگی به جایگاه خود درک خاصی از علل و انگیزه جنگ یا هجوم آنان داشته‌اند. 

 

عتابی بیان کرد: توده مردم به شعارهای توحید  محور و عدالت خواهانه آنان توجه داشتند اما حاکمان و فرماندهان ساسانی با توجه به سابقه برخورد با قبایل عرب در مرزهای عراق با سرزمین حجاز، جهاد را کوششی برای غارتگری و به دست آوردن ثروت از سوی اعراب تفسیر می کردند. پادشاه ساسانی و فرماندهان وی در اولین برخوردها و ارتباط، با نگاهی تحقیر آمیز تلاش داشتند با نیش و کنایه به سفیران فرمانده عرب القا کنند که قادر به جنگ و پیروزی بر سپاه ساسانی نیستند.

 

این کارشناس مسائل تاریخی گفت: این شایان توجه است که به جز برخی فرماندهان ساسانی، پادشاه و سایر فرماندهان ساسانی از درک این نکته ناتوان بودند که گرچه انگیزه‌های قبلی هجوم قبایل عرب به مرزهای قلمرو ساسانیان در بین النهرین وجود دارد، اما این انگیزه مادی با آرمان و هدف بزرگتری همراه شده است.  فرمانده و سپاهی عرب اکنون خود را منادی دعوت به دین الهی می‌داند و پیروزی یا شکست را باعث رسیدن به یکی از بهترین‌ها می‌داند.

 

 

وی افزود: این عدم درک با گذر زمان به دلایل دیگری از جمله ظهور و تبلیغات شعوبیه در میان فرهیختگان قلمرو سابق  ساسانیان شکل دیگری یافت. تبلیغات شعوبیه و تقویت حس خودبرتربینی در میان نویسندگان و برگزیدگان، آنان را از درک و فهم صحیح حقیقت ماجرا و رویداد دور کرد. این موج تبلیغی که در مقابله با برنامه‌ها و سیاست‌های نادرست خلفا به ویژه در دوره بنی‌امیه به تدریج گسترش یافت، بار دیگر از همان دیدگاه خودبرتربینی به مهاجم سابق و اکنون مسلط عرب می‌نگریست. بنابراین کوشش داشتند تا با زنده کردن افتخارات گذشته و بزرگنمایی خود، مهاجم را تحقیر کنند.

 

عتابی ادامه داد: این نگاه در طول زمان با مقابله گویندگان و نویسندگان قوم مهاجم و مسلط شکل دیگری گرفت و هرچه بیشتر باعث دوری از ثبت و خوانش صحیح حوادث و رویدادهای فتوح شد گرچه با ظهور دولت‌های محلی نیمه مستقل و بعد‌ها مستقل در قلمرو خلافت و تسلط اقوامی همچون ترکان از شدت و حدت تبلیغات شعوبیه کاسته شد، اما با ظهور ناسیونالیسم جهانی و تبلیغات استعمارگران در منطقه خاورمیانه در ایران نیز باستان‌گرایی و تقلید از گذشته پیش از اسلام باردیگر زنده شد و هواداران این دیدگاه  ضمن برشمردن افتخارات گذشته، از این منظر خودبرتربین، سیر و رویدادها را تفسیر و تعبیر می‌کنند. این نگاه گرچه همه گیر نبود است، اما همواره همچون مانعی بر سر راه درک صحیح و سد راه حقیقت جویان، خود را علم کرده است.

 

 

وی یادآور شد: دیگر عامل تفاوت زیست در دوره‌های مختلف است. بی‌گمان، گذشت زمان تغییرات گسترده‌ای در شیوه زندگی امکانات و عقاید در جامعه سبب شده است. این دگرگونی‌ها مورخ را بر آن می‌دارد که از چشم زمان خود به رویدادها بنگرد و به شیوه امروزین این رویدادها را تعبیر و تفسیر کند. این نوع نگریستن به گذشته به گونه‌ای است که گاهی سبب می‌شود مثال مورخان حاضر از اصطلاحات و نام نهادهای اجتماعی و سیاسی امروزی برای نام گذاری و توصیف گذشته بهره ببرند. 

 

این پژوهشگر مسائل تاریخی بیان کرد: به عنوان مثال واژه و اصطلاح قانون اساسی از تعابیر قرون جدید و پس از انقلاب فرانسه در جامعه امروزی رواج یافت اما دیده شده است که قرارداد عمومی بین اهالی یثرب که پس از هجرت رسول الله(ص) به آنجا منعقد شد، با استفاده از واژه قانون اساسی توصیف و تعریف شده است. این در حالی است که این گونه قراردادها پیش از آن در جامعه قبیله‌ای شبه جزیره وجود داشته است و توصیف آن با اصطلاحات سیاسی پس از عصر روشنگری در اروپا مورخ و خواننده امروزی را از درک واقعیت گذشته، دور می‌کند.

 

 

وی ادامه داد: از موانع دیگر فهم درست و درک کامل از اوضاع دوره صدر اسلام همانند دوره‌های دیگر موانع متنی است که از آن به «منطق سند زدگی» نزد مورخان هم یاد می‌شود. این مسئله همیشه برای پژوهشگران امروزی تاریخ مطرح بوده است که در توصیف و تحلیل گذشته تلاش می‌کنند از متون تاریخی که در منابع نزدیک به حادثه یا به تعبیر دیگر منابع دست اول بهره ببرند. این در حالی است که همه به این موضوع واقف هستند که همه حقیقت در منابع در متون نیامده است و پژوهشگران تاریخ امروزه ناچارند، علاوه بر نقد و بررسی دقیق اسناد به مقایسه گزارش‌های مختلف با یکدیگر و نقد درون و برون متنی هم بپردازند. 

 

عتابی تأکید کرد: دلیل‌کاوی بدون نقد درون متنی کاری بی‌سرانجام و ناقص است. پژوهش‌گر حقیقت‌جو نباید در برابر متون تاریخی تسلیم محض باشد. چرا که در گزارش‌های باقی مانده  از گذشته و به ویژه گزارش‌های فتوح، گزارش‌هایی داریم که کذب محض هستند و گاهی محض دروغ نوشته شده‌اند. با بهره‌گیری از دانش «نقد متن» می‌توان این گونه گزارش‌ها را به کناری گذاشت و به حقیقت تار یخ نزدیک شد. 

 

وی در پایان گفت: همچنین برای رسیدن به این هدف ضروری است پژوهشگر از داده‌های سایر علوم انسانی همچون جغرافیا و مردم‌شناسی، روان شناسی و علم اقتصاد و غیر بهره ببرد. دانش‌های مختلف مرتبط با زندگی اجتماعی انسان، دید وسیع‌تر و عمیق‌تری به مورخ در فهم و درک گذشته می‌دهد و با این دید عمیق و نکته‌سنج به ترسیم گذشته دست می‌یازد.