دیدگاه آیت‌الله خویی درباره ادعای نسخ آیه وجوب روزه

به گزارش ایکنا؛ سیزدهمین جلسه درس‌گفتارهای تابستانه حجت‌الاسلام سروش محلاتی با عنوان «نسخ در قرآن» برگزار شد.

وی در این جلسه به بررسی امکان نسخ آیه 184 سوره بقره درباره روزه ماه رمضان پرداخت و اظهار کرد: یکی از آیاتی که در بحث نسخ، مورد بررسی قرار گرفته، آیات مربوط به روزه است. در جلسه قبل از جهتی این بحث را دنبال کردیم و در این جلسه از جهت دیگری بحث را ادامه می‌دهیم. در آیه 183 سوره بقره، پس از اینکه اصل وجوب روزه مطرح شده است، در ادامه تکلیف روزه نسبت به چند گروه برداشته شده و آنها از تکلیف روزه استثنا شده‌اند. ابتدا آیه را تلاوت کنم: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَيْکُمُ الصِّيَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْکِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛ اى کسانى که ايمان آورده‏‌ايد روزه بر شما مقرر شده است همان‌گونه که بر کسانى که پيش از شما [بودند] مقرر شده بود باشد که پرهيزگارى کنيد[روزه در] روزهاى معدودى [بر شما مقرر شده است] [ولى] هر کس از شما بيمار يا در سفر باشد [به همان شماره] تعدادى از روزهاى ديگر [را روزه بدارد] و بر کسانى که [روزه] طاقت‏ فرساست کفاره‏‌اى است که خوراک دادن به بينوايى است و هر کس به ميل خود بيشتر نيکى کند، پس آن براى او بهتر است و اگر بدانيد روزه گرفتن براى شما بهتر است».

وی افزود: آنچه درباره این آیه شریفه مطرح شده این است که آیات روزه در زمینه تکلیف روزه یک سیر تدریجی را بیان می‌کند و تکلیف مسلمانان در این زمینه به مرور زمان تغییر پیدا کرده است. تغییر بدین شکل بوده است که در مرحله اول، روزه در هر ماه سه روز واجب بوده است. در مرحله دوم، روزه به صورت یک ماه در ماه رمضان واجب شد. در مرحله سوم، روزه ماه رمضان به شکل تخییری مقرر شد و در مرحله چهارم، روزه ماه رمضان مجدداً جنبه تعیینی پیدا کرد. در توضیح این مراحل چهارگانه اینطور شده است که در پیامبر در آغاز از مسلمانان سه روز در هر ماه را خواسته بودند، ولی بعداً تکلیف روزه در ماه رمضان به صورت یک ماه کامل درآمد و دستور اول نسخ شد.

مولف کتاب «فقاهت در عاشورا» ادامه داد: روزه یک ماهه برای عده‌ای از مسلمانان سخت و دشوار بود و همه توان تحمل آن را نداشتند یا اینکه مداومت بر آن پیدا نمی‌کردند. لذا همین دستور هم مجدداً نسخ شد و خداوند از مسلمانان خواست یا روزه بگیرند یا به جای روزه فدیه بدهند و مسکینی را سیر کنند. این مرحله سوم بود، اما بعد از اینکه این دستور نازل شد، پس از مدتی مجددا روزه ماه رمضان جنبه تعیینی پیدا کرد و وظیفه مسلمانان در ماه رمضان، روزه گرفتن بود و موضوع فدیه منتفی شد. پس در یک مرحله‌ای وجوب روزه در ماه رمضان جنبه تخییری داشت و مسلمانان در ماه رمضان می‌توانستند یکی از این دو کار را انتخاب کنند؛ یعنی یا روزه بگیرند یا فدیه بپردازند. بعداً این تخییر برداشته شد و تکلیف ماه رمضان به شکل تعیینی مقرر گردید. این مطلبی است که در برخی منابع فقهی و تفسیری بیان شده است.

وی در ادامه تصریح کرد: پرسش این است که آیا می‌توان اثبات کرد روزه ماه رمضان در برهه‌ای جنبه تخییری داشته است. آیا از نظر قرآن دلیلی برای تخییر وجود دارد یا نه ولو اینکه بگوییم این دستور بعداً نسخ شده است. کسانی که مسئله نسخ را مطرح کرده‌اند به همین آیه استناد می‌کند که ابتدا خداوند فرموده است: «وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْکِينٍ» یعنی کسانی که قدرت دارند روزه بگیرند، بر عهده آنهاست فدیه بدهند و آن فدیه طعام مسکین است. این «وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ» در ادامه آیه قبل است و از کنار هم قرار گرفتن این دو جمله برداشت می‌شود وجوب صوم، به صورت تعیینی نیست، بلکه به صورت تخییر است. این نظر هم در میان علمای عامه قائلینی دارد و هم در میان علمای امامیه. چند تن از فقهای ما نسخ در آیات صوم را به همین شکلی که عرض کردم، مطرح فرمودند. یکی از آن بزرگان مرحوم شیخ مفید است که در کتاب فقهی خودش به این نکته اشاره کرده است.

سروش محلاتی در ادامه گفت: عده زیادی از فقها و مفسرین این نسخ را نپذیرفتند و مردود دانستند، از جمله کسانی که این بحث را دنبال کرده است، مرحوم آیت‌الله خویی است. ایشان در تفسیر «البیان» به ادعای نسخ پاسخ دادند. حاصل فرمایش مرحوم آیت‌الله خویی این است که در این آیه سوره بقره، «یطیقونه» به معنای قدرت داشتن نیست و فدیه برای کسانی که می‌توانند روزه بگیرند واجب نشده است، بلکه «یطیقونه» به معنای انجام عمل با نهایت سختی و دشواری است. به عبارت دیگر، این آیه شریفه حکم سه گروه را بیان می‌کند: یک گروه که از سلامت برخوردارند و توانایی روزه گرفتن را دارند. گروه دوم کسانی که بیمار و مسافرند. گروه سوم هم کسانی که روزه گرفتن برایشان دشوار و حرجی است. این گروه مصداق «وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ» هستند و باید فدیه بدهند. پس منظور از «یطیقونه» کسانی هستند که توان روزه گرفتن ندارند و روزه گرفتن برایشان حرجی به حساب می‌‌آید. بر اساس این تفسیر، در آیه هیچ نسخی اتفاق نیفتاده است و این حکم، محکّم است. همینطور که نسبت به مسافر وظیفه قضا وجود دارد، کسانی هم که توان روزه گرفتن ندارند مثل پیرمردها یا زن حامله، باید فدیه بپردازند و تکلیف قضای روزه هم بر عهده آنها نیست.