چگونه حال خوش را به روزگار سالمندی گره بزنیم

سازمان ملل در سال ۱۹۸۲ شورای جهانی سالمندی را تشکیل داد و در همان سال طرحی را برای تعیین یک روز جهانی برای سالمندان ارائه داد تا اینکه در سال ۱۹۹۰ این شورا اول اکتبر را روز جهانی سالمندان تعیین کرد. به همین همه ساله در ایران هفته‌ای با عنوان هفته ملی سالمند تعیین و برنامه‌های متنوعی به همین مناسبت برگزار می‌شود. هر ساله از طرف سازمان جهانی شعاری برای این روز در نظر گرفته می‌شود.

شعار ملی روز جهانی سالمند امسال «تاب‌آوری ومشارکت زنان سالمند» است. به نظر می‌رسد می‌توان از سه نوع سالمندی سخن گفت. یک نوع سالمندی را به عنوان «سالمندی طبیعی» می‌شناسیم. در این نوع از سالمندی شخص سالمند با تغییرات فکری و جسمی در حدی که از این دوره سنی انتظار می‌رود یعنی شامل اکثریت سالمندان می‌شود. در نوع دیگر یعنی «سالمندی آرمانی» هدف‌های زندگی، آسایش، استقلال و پیگیری اهداف شغلی همچنان در زندگی سالمند وجود دارد؛ به طوری که سرزندگی وی محفوظ است. بالاخره «سالمندی آسیب‌گونه»، سالمندی است که در آن بیماری‌های شدید و کاهش محسوس در عملکردهای سالمند مشاهده می‌شود. بنابر این، باورهای ما درباره سالمندان همیشه قابل تعمیم به همه سالمندان نیست و نمی‌توان یک سری باورهای کلیشه‌ای درباره همه سالمندان داشت.

در رابطه با موضوع سالمندی و نیز چگونگی تأمین سلامت جسم و روان سالمندان و شیوه برخورد اطرافیان با این قشر از جامعه به گفت‌وگو با محسن محمدکریمی، روان‌شناس و مشاور خانواده پرداختیم که مشروح آن را در ذیل مشاهده می‌کنید.

ایکنا ـ نگاه دین و معصومین(ع) به سالمندان و نحوه رفتار با ایشان چگونه است؟

پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «وجود پیران سالخورده در میان شما باعث افزایش رحمت و لطف پروردگار و گسترش نعمت‌های الهی بر شما است». همچنین، در رساله حقوق امام سجاد(ع) آمده است که «حق سالخورده این است که حرمت پیری او را پاس بداریم. اگر سوابق فضیلت در اسصلام دارد، تجلیلش کرده و او را مقدم بدارید. در اختلافات خصمانه با او روبه‌رو نشوید. اگر رفتار جاهلانه‌ای داشت، تحملش کنید که حق سن و سال نیز چون حق اسلام است». روز سالمند روزی است که سازمان ملل متحد آن را از سال 1982 برای قدردانی از سالمندان قرار داد اما سازمان جهانی از سال 1990 روز اول اکتبر مصادف با نهم مهرماه را روز جهانی سالمند قرار داد.

سالمندی یکی از مهمترین مراحل زندگی انسان است که در این مرحله فرد سعی می‌کند تا تجربیات و اندوخته‌های خود را که طی سال‌ها در بخش‌های مختلف زندگی و همراه با فراز و فرودهای مختلف به دست آورده، به نسل بعدی متقل کند؛ چراکه دوره سالمندی با خردمندی و آگاهی همراه است. به همین منظور سالمند شدن در اصل نوعی موفقیت است که باید بدان افتخار کرد. از طرفی فائق آمدن سالمندان به سختی‌ها و مشکلاتی که در طول زندگی داشته و تجربیاتی که به دست آورده‌اند و نیز چگونگی مبارزات آن‌ها با مشکلات و معضلات موفقیت بزرگی است که نصیب ایشان شده است.

از طرف دیگر نیز باید بدانیم که دوره سالمندی با برخی تغییرات فیزیولوژیکی نیز همراه است و گریزی نیز از آن نیست. به هر حال قوای جسمی و روحی افراد در دوره سالمندی رو به نقصان رفته و قدرت و توان جوانی و نیز فعالیت ایشان در بخشی از زمینه‌ها کاهش پیدا می‌کند. ما نمی‌توانیم سالمندی را یک بیماری بدانیم بلکه سالمندی در اصل یک مرحله از مراحل مختلف زندگی است. این باور که پیری همواره با نقایص عمیق روحی، جسمی، روانی وحتی هوشمندی همراه است نیز مسئله درستی نیست. بسیاری از افراد سالمند هستند که توانایی‌های شناختی و جسمانی خود را در حد بسیار بالایی حفظ می‌کنند. برای مثال در حوزه‌های پزشکی، آموزشی، روان‌شناسی و ... افراد بسیار به نامی هستند که امروز دوره سالمندی خود را طی می‌کنند اما دنیایی از تجربه هستند.

در بحث سالمندی انسان می‌تواند دوره سالمندی موفق یا ناموفق داشته باشد و این خود فرد است که این مسئله را انتخاب می‌کند. انسان اگر می‌خواهد دوره سالمندی موفقی داشته باشد باید از نظر جسمی سالم، کارا و مستقل باشد. همچنین، باید در مشارکت‌های اجتماعی فعال بوده و با توجه به تجربیاتی که دارد، فردی بهره‌ور و مولد باشد و اینکه استعدادها و توانایی‌های خود را که طی سالیان سال کسب کرده، به فعلیت برساند. سالمندان با حفظ منزلت، کرامت و عرت نفس می‌توانند به اهداف خود دست پیدا کنند.

سازمان بهداشت جهانی سه رکن اصلی را برای سالمندان تعریف کرده است که اولین آن‌ها رکن سلامت است. یعنی انسان در دوره سالمندی باید علاوه بر نداشتن بیماری و ناتوانایی، دارای عملکرد بالای فیزیکی و شناختی و داشتن فعالیت‌های اجتماعی مناسب و مفید باشد. سلامت دربرگیرنده سه بعد سلامت بدنی، روانی، شناختی و شرکت در فعالیت‌های اجتماعی است و سالمندان باید در این بخش‌ها از صحت و سلامت برخوردار باشند. دومین رکنی که از سوی سازمان بهداشت جهانی برای سالمندان تعریف شده، مشارکت است. افراد سالمند باید با ادامه حضور خود در جامعه و تدوین برنامه‌هایی که رفاه آن‌ها را به طور مستقیم تحت تأثیر قرار می‌دهد، شرکت بسیار فعالی داشته باشند و دانش و تجربیات و مهارت خود را به جوانان انتقال دهند. سلامت روحی و فکری سالمندان در گرو ادامه فعلیت‌های ایشان در حوزه اجتماعی و جوانان است.

سالمندان باید از این فرصت‌ها حتی به صورت داوطلبانه استفاده کنند تا بتوانند به جامه به ویژه جوانان خدمت کنند. افراد سالمند باید شرکت در فعالیت‌های اجتماعی و حتی اقتصادی را برای ارتقای کیفیت زندگی و پیشرفت جامعه در برنامه‌های خود قرار دهند. این مسائل در حفظ سلامتی دوران سالمندی بسیار تأثیرگذار هستند. رکن سومی که از سازمان بهداشت جهانی در رابطه با سالمندان مطرح می‌کند، بحث امنیت است. افراد سالمند باید از مراقبت‌های خانواده و جامعه بهره‌مند باشد. احساس امنیت سالمندان نکته بسیار مهمی است؛ چراکه باعث می‌شود تا از بسیاری از بیماری‌هایی که ممکن است سالمندان به آن‌ها مبتلا شوند، پیشگیری کند. افراد سالمند باید از مراقبت‌هایی که در حوزه توانبخشی و آسایشگاه‌های سالمندان وجود دارد، به خوبی استفاده کنند که البته در این بخش دسترسی سالمندان به امکانات خوب است.

ایکنا‌ ـ سلامت روان سالمندان چگونه محقق شده و تحت تأثیر چه عواملی قرار دارد؟

با فراهم کردن این فرصت‌ها، توانایی‌های بالقوه‌ سالمندان بروز خواهد کرد؛‌ چراکه دوره سالمندی نیز می‌تواند دوره شکوفایی استعدادهای بالقوه باشد. از طرفی خود افراد سالمند می‌توانند با توجه به فرصت‌هایی که دارند، در بخش‌های فرهنگی، آموزشی و ... به نحو شایسته‌ای ورود کرده و بتوانند فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی خود را به نحو احسن ادامه دهند. حفظ سلامت روان سالمندان شامل مجموعه‌ای از رفتارها است که باید به خوبی رعایت شود تا سلامت روان این قشر از جامعه تأمین شود. چنانچه سلامت روان سالمندان تأمین نشود، سلامت روان دیگر اقشار جامعه نیز تحت تأثیر قرار گرفته و کارایی و بهره‌وری ایشان نیز کاهش پیدا خواهد کرد.

سالمندان باید تحرک کافی و ورزش‌های منظم متناسب با دوران سالمندی داشته باشند. حضور سالمندان در پارک‌های مختلف و انجام ورزش‌های جمعی صبحگاهی از جمله مواردی است که تأثیر فراوانی در حفظ سلامت ایشان دارد. ورزش گروهی ضمن برقراری سلامت جسم، بسیاری از نیازهای دیگر سالمندان را نیز برطرف می‌کند. بنابراین، تحرکات کافی مسئله بسیار مهمی برای دوره سالمندی است. همچنین، تغذیه سالم نیز موضوع بسیار مهمی برای دوران سالمندی است. ارتباطات اجتماعی از جمله مواردی است که تأثیر بسزایی در سلامت روان سالمندان دارد؛ چراکه باعث می‌شود تا ایشان احساس هویت کرده و از برقرای ارتباط با دیگران از طرق مختلف همچون بیان خاطرات و ... احساس خوشایندی داشته باشند. انسان به ویژه در ودوران سالمندی با ارتباطات اجتماعی زنده است.

در حفظ سلامت روان در دوران سالمندی، دوری از استرس، فشارهای روانی، اضطرابات و ... بسیار مهم است. تأکید اساسی در این زمینه این است که این مسئله حتی‌المقدور بدون استفاده از دارو اتفاق افتد. سالمندان می‌توانند با بهره‌گیری از شیوه‌های منطقی، عقلانی و مشاوره‌های مختلف از این‌گونه مشکلات گذر کنند. امروز شاهد آن هستیم که متأسفانه برخی از سالمندان در ودوران سالمندی خود رو به مصرف دخانیات از جمله سیگار و قلیان و یا مواد مخدر و داروهای روان‌گردان می‌آورند که این مسئله سلامت جسمی و روانی ایشان را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

سالمندان باید از میزان استراحت و خواب کافی برخوردار باشند. هرچقدر ذهن سالمندان آرام بوده و استراحت کافی داشته باشند، قطعا سلامت روان ایشان نیز بیشتر خواهد بود. با توجه به فراز و فرودهایی که در زندگی وجود دارد، ممکن است که برخی از سالمندان دچار اختلالات در حافظه شده و یا تمرکز حواس ایشان کاهش پیدا کند. ما حتما باید تمرین ذهن و یا ورزش ذهنی داشته باشیم و کاری کنیم که حافظه ما در دوران سالمندی با توجه فعالیت‌ فراوانی که در طول زندگی داشته، سالم و برقرار باقی بماند. برای مثال حل جداول، بازی‌های فکری و مطالعه کتاب، نوشتن خاطرات گذشته و ... نکاتی است که تأثیر فراوانی در سلامت ذهن و حافظه افراد در دوران سالمندی خواهد داشت.

بیماری‌های مانند آلزایمر و افسردگی از جمله مواردی هستند که سلامت سالمندان را به خطر می‌اندازند. حمایت خانواده‌ها و حتی دوستان و آشنایان از سالمندان می تواند از ابتلای ایشان به این نوع بیماری‌ها جلوگیری کند. سالمندان باید دقت فراوانی در حوزه فعالیت‌های روزانه خود به ویژه حوزه ورزش داشته باشند. یکی از مواردی که باید در دوره سالمندی بدان دقت کرد، جلوگیری از زمین خوردن است؛ ‌چراکه بسیاری از آسیب‌های جسمی در دوره سالمندی به وجود می‌آید. ورود به مسائل معنوی روحانیت ویژه‌ای دارد. قرائت دعاها و زیارت‌های مختلف نقش بسیار فراوانی در کاهش افسردگی و اضطراب و نیز آرامش روانی دوره سالمندی دارد.

ایکنا ـ اطرافیان به عنوان افراد تأثیرگذار در سلامت روان و حفظ امنیت سالمندان، باید چه رفتارهایی داشته باشند تا نیازهای عاطفی ایشان مرتفع شود؟

نقش مهم سلامت روان در دوره سالمندی برعهده خانواده‌ها است؛‌ چراکه سالمندان در خانه و خانواده‌ای حضور دارند که سال‌ها مدیریت آن را بر عهده داشته و در آن نقش‌آفرین بودند. پدر و مادری که به دوره سالمندی رسیده‌اند همان والدین تأثیرگذاری بودند که نقش برقرار کننده سلامت روان و امنیت خانواده را بر عهده داشته و نیازهای فرزندان را برطرف می‌کردند. اما امروز شرایط ایشان به گونه‌ای شده است که فرزندان و نزدیکان باید امنیت ایشان را در حوزه‌های مختلف حفظ کنند. زمانی که فرد سالمند در حوزه فردی احساس اعتماد به نفس نکند و خدایی ناکرده در معرض یک رفتار تمسخرآمیز از سوی دیگران قرار گیرد، امنیت او به طور کامل از بین می‌رود. امنیت سالمندان در گرو رفتارها و برخوردها است. زمانی که شأن و منزلت فرد سالمند حفظ شود، قطعا امنیت او در حوزه روحی و درونی نیز حفظ خواهد شد.

حتی از نظر اقتصادی خانواده باید این اجازه را به سالمندان بدهند که مدیریت خود در حوزه اقتصادی را بر عهده داشته باشند. چنانچه سالمندان در حوزه اقتصادی نیازمند کمک و یاری هستند، فرزندان باید به گونه‌ای با ایشان برخورد کنند که شأن ایشان حفظ شده و در مسائل اقتصادی احساس امنیت کنند. لذا امنیت نقش اساسی در سلامت روان افراد دارد و باعث شادابی و آرامش ایشان می‌شود. دئوستان و نزدیکان و گروه‌های دوستی که بین سالمندان ایجاد می‌شود نیز نقش فراوانی در امنیت آن‌ها دارند. زمانی که سالمندی در حال تعریف کردن خاطرات خود برای دیگران است و دیگران به خوبی و با شادابی کامل به این خاطرات گوش می‌دهند، این مسئله تیب خاطر و امنیت روان فرد سالمند را به همراه خواهد داشت.

نقطه مقابل امنیت، ترس و واهمه است. زمانی که سالمندان از ورود به بحث و گفت‌وگو با دیگر افراد خانواده واهمه دارند، امنیت ایشان به مخاطره می‌افتد. لذا خانواده‌ها نقش بسیار مهمی در امنیت سالمندان دارند. حضور در جلسات شعرخوانی، برپایی تورهای گردشگری سالمندان و ... تأثیر بسیار فراوانی در آرامش و سلامت روان افراد سالمند دارد. سالمندان با توجه به کهولت سن و احیانا مشکلات جسمی که روحی دارند نیازمند مراقبت فراوان هستند. کنترل موارد مربوط به سلامت جسم ایشان از مراجعه به پزشک گرفته تا بررسی میزان دقیق سلامتی از جمله مواردی است که باید از سوی خانواده‌ها به صورت بسیار دلنشین و دوستانه به دور از رفتار تحکم‌آمیز پیگیری شود.

رفتار مناسب افراد خانواده با سالمندان باعث ایجاد آرامش در آن‌ها شده و موجب می‌شود تا ایشان این‌گونه بیندیشند که برای خانواده عزیز بوده و مورد احترام تمامی افراد خانواده قرار دارند. اما زمانی که خدایی ناکرده توجه چندانی به سالمندان در خانواده نشده و آن‌ها از احترام لازم برخوردار نباشند، رفته رفته دچار سرخوردگی و افسردگی خواهند شد. رفتار با سالمندان به هیچ وجه نباید به صورت امر و نهی باشد. باید انست که سلامت روان سالمندان در گرو عزت و احترام به ایشان است. در قرآن کریم موارد بسیاری وجود دارد که باید به بزرگترها به ویژه سالمندان احترام بگذاریم. استفاده از ادبیات جمعی برای سالخوردگان و نیز صبر در رفتار با ایشان از از جمله نکات بسیار مهمی است که باید مد نظر قرار گیرد.

نکته‌ای که در رابطه با مسئله سالمندان باید در نظر گرفت این است که هرگز نباید با ایشان به دیده ترحم رفتار کنیم. ترحم باعث می شود تا عزت نفس سالمندان کاهش پیدا کند. سالمندان قطعا از توانمندی‌های خوبی برخوردار هستند و چناچه از این توانمندی‌های ناامید شوند، سلامت روانی آن‌ها به خطر خواهد افتاد. بنابراین، باید بدانیم که حتما در برخورد با سالمندان به گونه‌ای رفتار کنم که در روند سیر به سمت سالخوردگی سالمندان مزید بر علت نباشیم، بلکه باید طوری با آن‌ها برخورد کنیم که این سیر را به کندی طی کنند.

یکی از موضوعات بسیار مهم در مورد بحث اعتماد به نفس و عزت نفس سالمندان، مسئله ترحم به ایشان است که باید از سوی خانواده و نزدیکان به خوبی کنترل شود. نکته قابل توجه این است که رفتار ما با سالمندان ملاک انسانیت ما است و نمره اخلاق فردی افراد بستگی به نحوه رفتار ایشان با سالمندان دارد. بنابراین، کرامت و عزت سالمندان حتما باید حفظ شود؛ چراکه این مسئله در سلامت روان ایشان بسیار حائز اهمیت است. برخی از سالمندان ممکن است به دلیل سن و سال بالا و طی کردن مسیر سالمندی مقداری بداخلاقی کنند که در این زمینه خانواده باید با ایجاد شرایط مناسب برای ایشان، سالمندان را از حالت تندی و بداخلاقی که دچار آن هستند، دور کند. چنانچه رفتار تندی با این‌گونه سالمندان شود، این مسئله پاسخ معکوس داده و رفتار ایشان نیز تندتر خواهد شد. برخورد آرام خانواده و نزدیکان با سالمندان تأثیر فراوانی در حفظ آرامش ایشان خواهد داشت.

ایکنا ـ رفتار با سالمندان چگونه باشد تا الگوسازی لازم برای نسل‌های بعدی در این زمینه ایجاد شود؟

فرزندان باید بدانند که هر گونه با والدین و بزرگان خود رفتار کنند، فرزندان ایشان نیز به همین صورت با آن‌ها برخورد خواهند کرد. این مسئله همان الگوسازی برای جامعه است. رفتار فرزندان و اعضای خانواده با سالمندان در حقیقت موجب ایجاد الگویی برای نسل بعدی خواهد شد. گاهی اوقات با سالمندان مانند کودکان برخورد می شود که عمل بسیار ناپسند و ناشایستی است. سالمندان در اوج قله عزت و احترام قرار دارند و افراد خانواده و فرزندان نباید همانند کودکان با ایشان برخورد کنند.

افراد خانواده و نزدیکان باید از پرخاشگری نسبت به سالمندان پرهیز کنند. حتی اگر ایشان رفتاری توأم با عصبانیت با فرزندان داشته باشند، خانواده هرگز نباید با آن‌ها پرخاشگری کند. یکی از مسائل مهم که در بحث امنیت روانی و سلامت روان سالمندان تأثیر دارد، مشورت با ایشان در امور مختلف است. لذا اعضای خانواده باید حتما در مشورت‌های خود نظرات سالمندان را نیز مد نظر قرار دهند. در رابطه با رفتار با سالمندان نیز باید از کلامت بسیار مناسب و در خور شأن ایشان استفاده کنیم تا عزت نفس ایشان حفظ شود. وقت گذاشتن برای سالمندان و ایجاد شرایط شادی‌آور و مفرح برای ایشان نیز تأثیر بسزایی در سلامت روان آن‌ها خواهد داشت.

یکی از نیازهای بسیار مهم سالمندان، نیاز عاطفی است. سالمندان در دوران سالخوردگی وابستگی فراوانی به اعضای خانواده دارند. موضوع مهم در این زمینه حفظ آرامش و میزان وابستگی سالمندان است. قشر سالمند کشور به شدت در معرض افسردگی قرار دارد و جامعه باید شرایط عاطفی و روانی سالمندان را به خوبی کنترل کند تا در معرض افسردگی قرار نگیرند. مباحثه و گفت‌وگو با سالمندان از مواردی است که اعتماد به نفس و عزت ایشان را به خوبی افزایش می‌دهد.

گفت‌وگو از فاطمه بختیاری