چگونه تک‌گویی را به راه مبارک گفت‌وگو برسانیم

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های یک خانواده موفق، توانایی برقراری ارتباط درست و صمیمانه میان اعضای خانواده است. گفت‌وگو، قلب روابط صمیمی انسانی است و عنصری حیاتی در استحکام بنیان خانواده محسوب می‌شود. در خانواده‌ای که اعضای آن هنر گفت‌وگو در خانواده را به خوبی نیاموخته باشند، همواره دچار کشمکش و تنش هستند.

در فرایند ارتباط، گفت‌وگو و مواجهه با دیگران، شیوه‌ها و روش‌ها جایگاه مهمی دارند. از دیدگاه اسلام و برخی دیگر از مکاتب، اتخاذ شیوه‌های مناسب به منظور تأثیرگذاری و برقراری ارتباط بهتر با دیگران، اهمیت فراوان دارد.

ایکنا برای درک بیشتر اهمیت و جایگاه نقش گفت‌وگو در خانواده و آسیب‌های ناشی از خلأ آن و رسیدن به راهکارهایی برای رفع این نقیصه به گفت‌وگو با کامران فلاحتی، کارشناس و پژوهشگر حوزه ارتباطات و رسانه پرداخته است؛ مشروح این گفت‌و‌گو را در ادامه بخوانید.

ایکنا ـ گفت‌وگو از چه سابقه ارزشی برخوردار است؟

باید گفت‌وگو کنیم تا شناخت به وجود آید و فهمیدن ایجاد شود و در نهایت تفاهم شکل گیرد. گفت‌وگو در سنت دین اسلام ریشه محکمی دارد، چیزی که ما از مفهوم مدرن گفت‌وگو می‌شناسیم، نیازیست که از جنگ جهانی اول با گسترش صنعت و آموزش مهارت‌های ارتباطی به عنوان ضرورتی انکارناپذیر احساس شد و بعد از جنگ جهانی دوم بود که تدریس این مهم به عنوان یک علم در دانشگاه‌ها آغاز شد. این مفهوم مدرن در واقع ریشه در فهمی انسان‌مدارانه و براساس نیازهای اجتماعی دارد که بعدها حالت رسمی پیدا کرد. در سنت اسلام، مفهوم گفت‌وگو به معنای بلاغت، از سال‌ها و قرن‌ها پیش وجود داشته است.

در قرآن کریم ارتباط کلامی فقط منحصر به این عالم و آدمیان نیست؛ ما در متون دینی اشاراتی با عنوان حدیث نفس یا خودگویی داریم که فرد با خود گفت‌وگو دارد.

ایکنا - شکل گیری گفت‌وگو در خانواده از چه جهاتی ارزشمند است؟

در مقوله خانواده اگر زوجین در ابتدای زندگی مشترک و یا در طول زندگی مشترک باشند، ابتدا باید خودارزیابی و حدیث نفس با خود داشته باشند تا بفهمند به اصطلاح با خودشان چند چند هستند، این بدان معناست که ابتدا بدانند از خودشان چقدر شناخت دارند. ما باید بدانیم چقدر با همسرمان صادق هستیم و چقدر از او شناخت داریم و در نهایت از زندگی مشترک چه می‌خواهیم و چه نیازهایی داریم که توقع داشته باشیم همسرمان آنها را رفع کند، اگر این موارد را با خود جمع‌بندی کردیم آن زمان است که می‌توانیم وارد گفت‌وگو با اعضای خانواده شویم. اینجا منظور ما از خانواده؛ همسر، فرزند، مادر و پدر و خواهر و برادر را شامل می‌شود که باید با هر یک از این اعضا با زبان مخصوص به خود گفت‌وگو کرد. به طور مثال عباراتی که برای همسرمان در گفت‌وگو به کار می‌بریم با عباراتی که برای گفت‌وگو با پدر و برادرمان استفاده می‌کنیم متفاوت است. این تفاوت به معنای رعایت ظرافت‌هاست که ریشه خوشبختی و یا عدم آن را در خانواده‌ها به ارمغان می‌آورد.

متأسفانه برخی افراد بیان احساس را مساوی با خارشدگی تلقی می‌کنند، این موضوع ریشه در برداشت‌های غلط از سنت‌ها دارد و البته شرایط فرهنگی تولد و رشد افراد در این موضوع نقش بسزا دارد. گفت‌وگو صحیح زن با مرد، مرد با زن، والدین با فرزندان و فرزندان با والدین هر یک الگوی مشخص و جداگانه‌ای دارد.

ایکنا ـ تمرین مهارت گفت‌وگو در خانواده از کجا و چگونه آغاز می‌شود؟

اگر گفت‌وگوی میان زوجین را مبنا قرار داده و آن را به بقیه اعضا خانواده تعمیم دهیم، آن چیزی که در ابتدای امر حائز اهمیت است، تمرین گفت‌وگوست. پیشرفت در هر زمینه‌ای نیازمند تمرین است و گفت‌وگو نیز مستثنی نیست.

عدم بلوغ گفت‌وگو در خانواده‌ها باعث تزاید بحران‌ها می‌شود، به طور مثال در زمان بحران کرونا و تعطیلی‌ها و قرنطینه‌هایی که اعمال شد به واسطه عدم وجود گفت‌وگو، این بحران به شکل افزایش خشونت در خانواده‌ها رو به تزاید گذاشت؛ چراکه بلد نبودن آداب گفت‌وگو در سطح خانواده خود نوعی بحران است و وقتی که با شرایط بحرانی مثل کرونا ممزوج می‌شود، تزاید بحران را شاهد هستیم.

یکی از دلایل شکاف بین نسلی، عدم گفت‌گو است. نسل گذشته نتوانسته است میراث نسلی خود را با زبان صحیح به نسل بعد منتقل کند و نسل جدید هم نتوانسته است نیازهای خود را به طور دقیق از نسل قبل مطالبه کند و شاهدیم که مشکلات ما در عدم گفت‌وگوی صحیح ریشه دارد.

در سال‌های اخیر با ورود و گسترش شبکه‌های اجتماعی شاهد بروز پدیده جدیدی در خانواده‌ها هستیم مثل اینکه زن و شوهر، والدین و فرزندان و یا خواهران و برادران به جای اینکه با هم گفت‌وگو کنند، چت می‌کنند؛ یعنی حرف‌های خود را چه شوخی و چه جدی با هم چت می‌کنند و از گفت‌وگوی چهره به چهره دوری می‌کنند و از مواجه بصری و چشمی با یکدیگر دوری می‌جویند. البته یکی از دلایل رواج این پدیده گسترش همین شبکه‌های اجتماعی است اما استفاده ناصحیح از آن باعث یک سری معضلات دیگر شده است که البته مختص کشور ما نیست و موضوعی عالمگیر است؛ چراکه خانواده‌ها هنر گفت‌وگو کردن را نیاموخته‌اند و تمرین نکرده‌اند.

یکی دیگر از دلایلی که ما با هم گفت‌وگو نمی‌کنیم، مصرف‌گرایی است و به این سبب بیشتر از چیزی که نیاز داریم در تکاپو هستیم و در رقابت ناتمام مصرف کردن افتاده‌ایم. همچنین گاهی در بیان حرف‌های خودمان دچار خجالت و کم‌رویی هستیم. می‌توانیم زمان‌هایی که تنها هستیم جلوی آینه تمرین گفت‌گو کنیم و خجالت و کم‌رویی را کنار بگذاریم و راحت حرفمان را در نهایت احترام بزنیم. البته این نباید به پررویی کلامی و پرده‌دری در خانواده‌ها منجر شود.

ایکنا ـ عدم گفت‌وگو در خانواده‌ها چه آسیب‌ها و معضلاتی را می‌تواند به دنبال داشته باشد؟

موضوعی که باعث می‌شود در خانواده‌ها گفت‌وگوی خوبی نداشته باشیم از عدم شناخت ناشی می‌شود. اگر گفت‌و‌گو بین زوجبن به تنش کشیده می‌شود ناشی از عدم شناخت آنان نسبت به یکدیگر است. وقتی گفت‌وگو نمی‌کنیم راه برقراری ارتباط را بسته‌ایم و در خلأ زندگی می‌کنیم و توهم شناخت داریم که بزرگترین خطر برای یک خانواده است یعنی زن یا مرد ادعا می‌کنند که همسرش را خیلی خوب می‌شناسد یا والدین ادعا کنند که فرزندانشان را خیلی خوب می‌شناسند.

مثلا فرزندی که در خانواده، بسیار آرام، ساکت و درسخوان است و به دلیل همین توهم شناختی که به آن اشاره کردیم،  والدین فکر می‌کنند که فرزندشان هیچ گونه مشکل و گرفتاری ندارد ولی چندی بعد متوجه می‌شویم که فرزند این خانواده خودکشی کرده، چراکه غرق در مشکلات خودش بوده و خانواده وی هم به واسطه توهم شناختی که داشته است، ابداً تصور چنین بحرانی را برای فرزند خود نداشته است تا آنکه متأسفانه فاجعه رخ می‌دهد و کار از کار گذشته است.

افرادی که کاهش فرزندآوری زوجین را ناشی از مشکلات اقتصادی می‌دانند، آدرس غلط می‌دهند؛ چراکه موضوع مشکلات اقتصادی همیشه مطرح بوده و برای امروز و دیروز نیست و اتفاقا پدر و پدربزرگ‌ها بیشتر درگیر مشکلات اقتصادی بوده‌اند، در حالی که امروز ما به واسطه مدرنیته امکانات رفاهی گسترده‌ای در دست داریم و در قدیم اینطور نبود.

کاهش زادآوری که مورد تأکید فراوان مقام معظم رهبری قرار گرفته است در واقع ناشی از عدم گفت‌وگوی صحیح بین زوجین است. این بدان معناست که می‌توانیم زن و شوهری را سراغ بگیریم که 10 سال است زیر یک سقف زندگی می‌کنند ولی روابط زناشویی با هم ندارند. آفت عدم گفت‌وگو فقط باعث کاهش فرزندآوری نیست و یکی از عوارض و آسیب‌های آن بروز خیانت است و قطع به یقین اگر نیاز عاطفی و جنسی در قالب خانوده پاسخ داده نشود، فرد مستعد خیانت می‌شود. این بدان معناست که وقتی زن و شوهر نتوانند با یکدیگر گفت‌وگو کنند، نمی‌توانند با هم هماهنگ باشند و به واسطه این عدم هماهنگی نمی‌توانند روی تربیت فرزندان متمرکز باشند و ارتباط مؤثری با آنها داشته باشند.

ایکنا ـ گفت‌و‌گوی موفق در خانواده چه شاخصه‌هایی دارد؟ 

تمرین گفت‌وگو باید از دوران کودکی آغاز شود تا ماندگارترین اثر را بر ناخوداگاه انسان به دنبال داشته باشد. آموزش گفت‌وگو به فرزندان از دوران کودکی راه‌های متفاوتی دارد که یکی از آنها این است که بسته به سن کودک به وی بیاموزیم به جای داد زدن و جیغ کشیدن و گریه کردن، محترمانه و با لحن مؤدبانه خواسته خود را به ما منتقل کند. مثلا به کودکمان بیاموزیم که اگر غذایی را دوست ندارد به جای اینکه داد بزند و جیغ بکشد، راحت بگوید مادر یا پدر من این غذا را دوست ندارم و غذای دیگری را دوست دارم.

اگر این روش‌های تعلیم گفت‌وگو به بچه‌ها به نحوه صحیح آموزش داده شود، والدین در تمام  عمر در آسایش هستند و از جانب ایشان خیالشان آسوده است که فرزندان خوبی را تربیت کرده‌اند؛ اما متاسفانه شاهد هستیم که والدین در فضای مجازی از آنجایی که بر روی دور باطل دیده شدن و سلبریتیسم افتاده‌اند، کودکان خود را وادار به گفتن مطالبی می‌کنند که ابدا با شرایط و اقتضائات سنی آنها متناسب نیست و با باز نشر دادن این موارد ابدا به فکر آتیه کودکان خود نیستند.

در سنین کم نیاز است که از عنصر تشویق برای محترمانه صحبت کردن کودکان بهره برد و به فراخور شرایط به وی جایزه داد تا بیاموزد که خواسته‌های خود را مؤدبانه مطرح کند. والدین باید نقش نظاره‌گری بر فرزندان را حفظ کنند و در مواردی که نیاز است مداخله نیز داشته باشند، مثلا باید کودکان را تشویق کنند که در جمع صحبت کنند و خجالت نکشند و آداب گفت‌وگو در جمع را بیاموزند.

اینکه کودکان بیاموزند چگونه با همسالان، بزرگترها و والدین و اعضای خانواده گفت‌وگو کنند بسیار مهم است. یکی دیگر از مواردی که در گفت‌وگو اهمیت دارد، مطالعه و عادت به آن است که رهبر معظم انقلاب بسیار بر آن تأکید دارند و مثال از خانواده خود می‌آوردند که هیچ کدام از اعضای خانواده ایشان بدون مطالعه به خواب نمی‌روند.

اینکه گفته می‌شود کتاب بهترین دوست است که می‌توان بسیار از آن آموخت، کلام درستی است. البته کتاب خوب، کتابی است که با اقتضای سن کودک هم همخوانی داشته باشد، به ویژه کتبی که مفاهیم اخلاقی و متعالی انسانی در آن وجود دارد.

امروز متأسفانه زوجینی که کارشان به دادگاه‌های خانواده و در نهایت طلاق می‌انجامد دلیل اصلی جدایی خود را عدم تفاهم ذکر می‌کنند که با دقت می‌توان دریافت که این عدم تفاهم ریشه در فهم نادرست دارد. این فهم نادرست نیز ناشی از عدم شناخت مناسب است و عدم شناخت مناسب از گفت‌وگو نکردن و حرف نزدن ریشه می‌گیرد. باید گفت‌وگو کنیم تا شناخت به وجود بیاید و فهمیدن ایجاد شود و در نهایت تفاهم شکل گیرد و زوجین به سعادت و خوشبختی برسند.

زوجین باید برای زدودن موانع گفت‌وگو میان خود گام بردارند، اگر زوجینی که با هم گفت‌وگو نمی‌کنند و می‌خواهند این یخ ایجاد شده در روابط خود را از بین ببرند نیازی نیست که با حرف زدن و گفت‌وگوی جدی شروع کنند تا طرف مقابل هم گارد بگیرد؛ بهتر است در این موارد گفت‌وگو را با سرودن یک شعر یا  نوشتن یک نامه آغاز کنیم و در مواردی که شاید خجالت می‌کشیم رو در رو حرف بزنیم، با مکتوب کردن به همسر خود بگوییم. زوجین نباید بگویند که راهی برای گفت‌وگو نیست و همه راه‌ها برای حرف زدن بسته است بلکه باید با اعتماد به خدای متعال راه مناسب را کشف کنند تا یخ گفت‌وگو را بشکنند و بتوانند با گفت‌وگو کردن و حرف زدن مشکلات خود را حل کنند.