بررسی فرصت‌ها و تهدیدات فضای مجازی برای کودکان/ خطرات آشنایی با مفاهیم پیش از موعد سنی

در همین راستا عاطفه کیانی‌نژاد، مشاور خانواده و روانشناس کودک در گفت‌وگو با ایکنا به تبیین عوامل جدید اجتماعی شدن کودکان پرداخت و اظهار کرد: دسترسی کودکان به شبکه‌های اجتماعی مانند چاقویی است که اگر کودک نداند چه طور باید از آن استفاده کند می‌تواند کاملاً به خود و حتی دیگران صدمه وارد کند به همین دلیل است که کودکان و نوجوانان در فضای مجازی هم‌زمان افرادی به‌شدت تحت خطر هستند، یعنی خودشان می‌توانند باعث ایجاد خطر‌های جدی برای کودکان و نوجوانان دیگر شوند.

این مشاور خانواده و روانشناس کودک افزود: در همین پیوند مهم است که دسترسی کودکان به فضای مجازی با مدیریت و نظارت والدین همراه باشد و باید اپلیکیشن‌هایی که پدران و مادران در گوشی یا تبلت کودکان نصب می‌کنند، فضای سالمی را در اختیار آنان قرار دهد و در ضمن این اپلیکیشن‌های نصب‌شده برای کودکان باید اطلاعات دستگاه همراه آنان را به گوشی والدین منتقل کند.

کیانی‌نژاد اظهار کرد: امروز در شرایطی زندگی می‌کنیم که بخش زیادی از کار‌ها در فضای مجازی انجام می‌شود، گرچه که کرونا این موضوع را به اوج خود رساند، ولی احتمالاً استفاده از فضای مجازی در آینده هم به یادگار می‌ماند و حتی بعد از کرونا این سبک زندگی ادامه پیدا خواهد کرد، چون خیلی از افراد در این شرایط متوجه شدند که می‌توانند دورکاری هم انجام دهند و لزومی ندارد که حتماً حضور فیزیکی در محل کار داشته باشند، البته به‌استثناء برخی از مشاغل که حتماً نیازمند حضور فیزیکی است، ولی بخش زیادی از شغل‌ها این واقعیت را تجربه کردند که می‌توان دورکار هم بود و احتمالاً به علت مشکلات ترافیکی و آلودگی هوا خیلی از مشاغل در درازمدت در همین فاز بمانند، لذا فضای مجازی کماکان در صدر توجهات قرار خواهد داشت.

این روانشناس بالینی در ادامه به تبیین فرصت‌های فضای مجازی برای کودکان پرداخت و گفت: هر چقدر کودکان از سنین پایین وارد این فضا شوند در زمینه شناخت و بهره‌جویی از فناوری‌های روز قوی‌تر خواهند شد و احتمالاً این کودکان در بزرگ‌سالی کمک‌های زیادی به فضای مجازی خواهند کرد.

فضای مجازی ذهن کودکان را به سمت خلاقیت و شناخت بهتر فناوری‌های روز هدایت خواهد کرد

وی اضافه کرد: فضای مجازی ذهن کودکان را به سمت خلاقیت و شناخت بهتر فناوری‌های روز هدایت خواهد کرد و در این مسئله نسبت به نسل‌های گذشته خیلی پیشرفته‌تر خواهند شد و طبیعتاً بچه‌هایی که از این فضا به دور باشند به‌جرئت می‌توان گفت افراد کم‌سوادتری نسبت به آن‌هایی که بیشتر در این فضا بودند به نظر خواهند رسید، گرچه ممکن است آسیب‌های کمتری از فضای مجازی دریافت کنند یا زندگی خیلی طبیعی‌تر و نرمال‌تری که به طبیعت نزدیک‌تر است، تجربه کنند، ولی واقعیت این است بخش زیادی از کسب علم و بخش زیادی از مشاغل به فضای مجازی مربوط است، هر چقدر سواد یک فرد در این فضا کمتر باشد و اشراف اطلاعاتی او در این فضا کمتر باشد، خیلی طبیعی است که بقیه می‌توانند گوی سبقت را از او بربایند و در این زمینه آن شخص پیشرفت کندتری خواهد داشت.

کیانی‌نژاد کنار یکدیگر قرار گرفتن تمامی اعضای خانواده را یکی از فرصت‌های فضای مجازی دانست و گفت: فرصت‌های دیگری که فضای مجازی در اختیار کودکان قرار می‌دهد، این است که بچه می‌تواند در کنار خانواده خود باشد به کلاس‌هایش برسد و رفت‌وآمد کمتری به بیرون از منزل داشته باشد و عملاً یک سری آسیب‌هایی که مربوط به تصادفات رانندگی یا صبح زود بیدار شدن‌ها و پروسه آماده شدن برای رفتن به مدرسه که خیلی مواقع اکثر افراد خاطرات خوبی از آن ندارند حذف‌شده و از این منظر فضای مجازی می‌تواند آرامش بیشتری برای خانواده و فرزندان ایجاد کند.

این مشاور در ادامه به محاسن استفاده از مرورگر‌ها برای پاسخ به سؤالات کودکان پرداخت و گفت: باید خانواده‌ها به فرزندان خود چگونگی استفاده از اینترنت برای دریافت پاسخ به سؤالات پیش‌آمده را آموزش دهند. البته ذکر این نکته ضروری است که همه اطلاعات داخل اینترنت درست و مفید نیستند برای مثال جستجو کردن عوارض یک دارو در اینترنت می‌تواند سبب انصراف از مصرف آن دارو توسط شخص شود در صورتی‌که پزشک تشخیص داده بود که باید آن دارو را مصرف کند؛ بنابر این یک سری اطلاعات می‌تواند مفید نباشد و عملاً برای تشخیص این امر نیاز به بلوغ فکری و پختگی روانی داریم.

 

کیانی‌نژاد اضافه کرد: قبل از ظهور اینترنت برای پاسخ به سؤالات پیش‌آمده باید به افراد خاصی مراجعه می‌کردیم که اطلاعات عمومی بالایی داشتند و احتمالاً جواب سؤال را می‌دانستند که این کار مشکلات خاص خود را به همراه داشت، چراکه درصد خطا در دریافت اطلاعات بسیار بالا بود؛ اما امروز با جستجو کردن یک موضوع در اینترنت می‌توان به پاسخ سؤال خود رسید و خوب است که این موضوع به بچه‌ها فهمانده شود.

وی ادامه داد: سؤالاتی که فرزندان از والدین دارند، به‌ راحتی می‌توان داخل اینترنت جستجو کرد و خیلی خوب است که والدین فرزندان را به این سمت سوق دهند که برای پاسخ به سؤالات خود به مرجعی مانند اینترنت مراجعه کنند. والدین حتی اگر جواب سؤال فرزند خود را می‌دانند می‌توانند عنوان کنند که من این اطلاعات را دارم، اما خیلی مطمئن نیستم احتمالاً اطلاعات کامل‌تری هم وجود دارد که می‌توانیم با جستجو در اینترنت به دست بیاوریم. خود این موضوع بچه را تشویق می‌کند هر سؤالی دارد آن را در اینترنت جستجو کند، همین موضوع به افزایش میزان اطلاعات عمومی کودک و در نتیجه به رشد هوش او بسیار کمک خواهد کرد.

این مشاور در ادامه به اثرات منفی بازی‌های پرخاشگرانه بر روی کودکان اشاره کرد و گفت: بازی‌هایی رایانه‌ای وجود دارد که می‌توانند بچه‌ها را درگیر خود کنند. البته نوع بازی بسیار مهم است و طبیعتاً بازی‌هایی که زمینه پرخاشگرانه دارند، اصلاً مناسب روحیه حساس کودکان نیست. به‌طورکلی بازی‌های رایانه‌ای که کودکان به‌صورت روزمره قرار نیست در زندگی عادی تجربه کند، مفید نیستند، اما بازی‌هایی که فرزندان در طول روز زیاد با آن سروکار دارد، می‌توانند مفید باشند، چون مهارتی را در کودک تقویت می‌کنند که در زندگی عادی هم می‌تواند از آن بهره‌جویی کند.

کیانی‌نژاد همچنین از لزوم عملی بودن آموزش به کودکان سخن به میان آورد و گفت: بازی‌های کاربردی خیلی به رشد تمرکز کودک کمک می‌کند و او را برای زمان طولانی متمرکز بر روی یک فعالیت ذهنی می‌کند. معمولاً این بازی‌ها خیلی در سرعت عمل و تقویت قدرت بینایی، تمرکز بینایی و شنوایی می‌توانند اثربخش باشند، ولی اگر از حد معمول استفاده شوند، می‌توانند اثر معکوسی بر روی کودک بگذارند، چگونه؟ وقتی‌که تمرکز خیلی زیادی را برای طولانی‌مدت روی یک موضوع می‌گذاریم، تمرکزمان در جنبه‌های مختلف دیگر از دست می‌دهیم به همین دلیل خیلی مهم است، والدین این موضوع را مد نظر داشته باشند که استفاده بیش‌ از حد از چیزی که خیلی مفید است می‌تواند مضر باشد.

این مدرس دانشگاه در رشته مشاوره در مورد تهدیدات فضای مجازی و اثرات سوء آن بر کودکان به ایکنا گفت: نکته خیلی مهم این است که فضای مجازی متأسفانه برای همه گروه سنی در دسترس است، یکی از نیاز‌های دنیای امروزی داشتن یک مرورگر مناسب برای کودکان است همان‌طوری که بزرگ‌سالان در گوگل جستجو می‌کنند اگر جستجوگری مخصوص کودکان داشته باشیم که اطلاعاتی متناسب با رشد ذهنی کودک در اختیار او قرار دهد و مفاهیمی مانند پرخاشگری و موضوعات جنسی در آن حذف‌شده باشد، این مرورگر قطعاً می‌تواند برای کودکان زیر ۱۲ سال مفید باشد و خیال پدران و مادران نیز راحت خواهد شد.

زمانی که کودک با مباحث جنسی روبرو می‌شود، چون هنوز پس‌زمینه‌ای در آن مورد ندارد مضطرب می‌شود

وی در ادامه به مقوله آشنایی کودکان با مفاهیم پیش از موعد سنی پرداخت و اظهار کرد: معمولاً داشتن اطلاعاتی که کودکان با آن خیلی سروکار ندارد تولید اضطراب می‌کند یعنی زمانی که کودک با مباحث جنسی روبرو می‌شود، چون هنوز پس‌زمینه‌ای در آن مورد ندارد، اصلاً نمی‌داند این موضوع را کجای ذهنش طبقه‌بندی کند و همین امر کودک را مضطرب می‌کند، چراکه اطلاعات جدیدش با داده‌های قبلی ذهنی او جور در نمی‌آید و ممکن است آن رفتار را خیلی چندش‌آور ببیند وقتی‌که هنوز خودش به بلوغ جسمی نرسیده و آن حس و نیاز را درونش ندارد و این قضیه می‌تواند ذهنیت او را نسبت به روابط جنسی آینده خراب کند و در روابط بعدی خود ممکن است دچار سردمزاجی یا مشکل در کارکرد جنسی شود، چون در اولین اطلاعاتی که گرفته حس بدی در او ایجاد شده است، لذا آشنایی با مفاهیم پیش از موعد سنی از این منظر بسیار مضر است.

این مدرس دانشگاه در رشته مشاوره افزود: از طرفی کودکان وقتی مفاهیم پیش از موعد سنی را دریافت می‌کنند، چون این قضیه یک پدیده جدیدی برای آن‌ها است و ذهنیتی درباره آن ندارند به‌شدت راجع به آن اشتغال ذهنی پیدا می‌کنند و این اشتغال ذهنی به این دلیل خیلی زیاد است که انگار ذهن می‌خواهد کمک کند که کودک بتواند این موضوع را در خود هضم کند و با آن کنار بیاید برای همین ممکن است که باعث افت تمرکز زیاد در بقیه زمینه‌ها در کودک شود.

 

کیانی‌نژاد معتقد است مباحثی که زمینه پرخاشگرانه دارند نیز آسیب‌های زیادی به کودکان وارد می‌کند و می‌گوید: برای مثال ممکن است یک کلیپ در مورد زد و خورد یا درگیری و نزاع خیابانی ذهن کودک را تا مدت‌زمان زیادی درگیر خودکرده و این قضیه می‌تواند روحیه پرخاشگرانه در کودک ایجاد کند، چون یکی از مکانیسم‌هایی که کودک می‌تواند اضطراب دیدن صحنه تلخ زدوخورد و درگیری را کم کند تکرار آن صحنه است و این خودش یک مکانیسم دفاعی است که کودک با آن پرخاشگر همانندسازی می‌کند تا بتواند از خاطره تلخ هک شده در ذهن خود رها شود؛ مثل‌اینکه یکی داد می‌زند، شما هم برای اینکه از اضطراب آن رها شوید داد می‌زنید، ولی معنی‌اش این نیست که آن رفتار او را پسندیدید بر همین اساس کودک این مکانیسم را دارد وقتی‌که پرخاشگری ببیند، خودش هم همان رفتار را انجام می‌دهد خود این قضیه چالش آفرین است، چون وقتی با هم‌نسلان خود یا با اعضای خانواده پرخاشگری می‌کند، ریسک این را دارد که بیشتر آسیب دریافت کند یا ریسک این را دارد آسیب بزند یا از سوی هم‌سن‌های خود طرد شود یا در فضایی مانند مدرسه توبیخ شود.

کیانی‌نژاد در ادامه از لزوم انتخاب فیلم مناسب برای کودکان سخن به میان آورد و تأکید کرد: کودک زیر ۱۲ سال هیچ‌گونه فیلمی را نباید مشاهده کند، چون معمولاً فیلم‌ها برای جذب مخاطب سطح بالایی از استرس دارند، مانند اختلاف بین زن و شوهر، وقتی‌که کودک این مباحث را می‌بیند عملاً تصورش بر این است که در همه زندگی‌ها این روال‌ها موجود است و با ذهنیت ناسالمی نسبت به دنیای واقعی به زندگی ادامه می‌دهد و با بدبینی وارد جامعه بزرگ‌سالی می‌شود و این امر می‌تواند در آینده برایش اضطراب زیادی ایجاد کند، لذا کودکان زیر ۱۲ سال فقط باید کارتون و برنامه کودک مشاهده کنند.

کودک در فضای مجازی می‌تواند از بقیه سوءاستفاده کند به این شکل که خشم زیاد خود را بر روی یک نفر دیگر پیاده کند که به این موضوع مکانیسم جابجایی می‌گویند

این مدرس دانشگاه در رشته مشاوره اظهار کرد: تهدیدی دیگری که در این فضا وجود دارد این است که عملاً بچه‌ها در چت کردن طرف مقابل خود را مشاهده نمی‌کنند از همین منفذ می‌توانند مورد سوءاستفاده قرار بگیرند. از طرف دیگر کودک نیز می‌تواند از بقیه سوءاستفاده کند به این شکل که خشم زیاد خود را بر روی یک نفر دیگر پیاده و به او فحاشی می‌کند، به این مکانیسم جابجایی می‌گویند. برای مثال کودک از خانواده خود عصبانی شده، ولی به آن‌ها چیزی نمی‌تواند، بگوید، ولی در فضای مجازی فردی که شکل و شمایل یا حسی شبیه به خانواده خود را دارد پیدا کرده و شروع به تهدید و فحاشی می‌کند دریغ از اینکه آن فرد هم ممکن است یک کودک باشد و او نمی‌داند یک کودک دیگر این کار را می‌کند و خیلی مواقع فکر می‌کند، یک آدم‌بزرگ این کار را می‌کند و این به‌شدت می‌تواند در وضعیت روانی آن کودکی که این حرف‌ها را شنیده تأثیر خیلی بدی بگذارد و حتی ممکن است اگر آن بچه زمینه روانی آسیب‌پذیری داشته باشد آن را به سمت افسردگی و اضطراب و یا حتی خودکشی سوق دهد.

کیانی‌نژاد در ادامه از ممنوعیت ورود کودکان زیر ۱۳ سال به اینستاگرام و تلگرام سخن به میان آورد و گفت: فضا‌هایی که داخلش امکان چت کردن وجود دارد می‌تواند خیلی مضر باشد برای همین پدر و مادر باید مراقب فرزند خود باشند که داخل شبکه‌های اجتماعی با چه اسمی وارد شده آیا مشخصات درستی در مورد خودش داده یا نه معمولاً بچه‌هایی که اسم و مشخصات درستی در مورد خودشان نمی‌دهند پدر و مادر‌ها باید خیلی روی این موضوع حساس باشند و از بچه بخواهند که آن حساب را پاک کند یا با اسم و مشخصات و سن خودش وارد آن فضا شود. کودک زیر ۱۳ سال اجازه ورود به فضایی مانند اینستاگرام و تلگرام ندارد، لذا بر همین اساس باید والدین مراقب فرزندان خود باشند تا آنان با اعلام سن غیرواقعی به این شبکه‌ها وارد نشوند.

این مدرس دانشگاه جامع علمی ـ کاربردی افزود: بعد از ۱۲ سالگی با نظارت والدین کودکان می‌تواند وارد شبکه‌های اجتماعی شوند منتهی والدین باید به کودکان بگویند اگر پیام و تهدیدی گرفتی یا کسی به تو توهین کرد حتماً باید ما را در جریان قرار داده تا اقدامات لازم برای برخورد با شخص متعرض به حریم او را انجام دهند و هرچند وقت یک‌بار این سؤال را از کودک بپرسند که کسی در این فضا برای تو مزاحمت ایجاد کرده و یا عکس نامناسب برایش فرستاده؟ در هر صورت ما در کنارت هستیم و از تو مراقبت می‌کنیم. نکته بسیار مهم این است که اگر کیفیت رابطه کودک با والدین مناسب باشد و کودک والدین را افراد تهدیدکننده‌ای نبیند حتماً اگر مشکلی برای او پیش آید این موضوع را با والدین خود مطرح می‌کند و آن‌ها را در جریان می‌گذارد.

کیانی‌نژاد در ادامه به‌ضرورت تعامل والدین و فرزندان برای کمتر آسیب دیدن از فضای مجازی پرداخت و گفت: بچه‌هایی که بیشترین آسیب‌ها را در فضای مجازی می‌بینند کودکانی هستند از والدین خود بریده‌اند یا رابطه خوبی با آن‌ها ندارند و از واکنشی والدین نگران هستند یا حتی ممکن است پدر و مادری داشته باشند که خیلی بیشتر از خودشان نگران می‌شوند لذا کودک به این نتیجه می‌رسد که برای نگران نشدن پدر و مادر خود به آن‌ها چیزی نگوید. در نتیجه خیلی مهم است که پدر و مادر خود را در برخورد با این موارد کنترل کنند تا بچه‌ها بتواند با خیال راحت مسائل خود را با آنان مطرح کند.

این مشاور در پاسخ به سؤال ایکنا که «تغییر زیست شبانه چه آسیب‌های به فرزندان وارد کرده است؟» گفت: شب‌زنده‌داری برای کودکان به‌شدت مضر است و می‌تواند در رشدشان مشکل ایجاد کند. بچه‌ها زمان غروب آفتاب به خاطر ترشح هورمون رشد در بدنشان باید در فضای استراحت و خواب قرار گیرند به همین دلیل خیلی مهم است که کودکان در ساعت ۹ شب بخوابند. ممکن است کودک ساعت خوابش با پدر و مادر یکی باشد، اما اگر ساعت خواب بچه رعایت نشود و بچه‌ها اغلب دیر بخوابند می‌تواند رشد جسمی و سلامتی آن‌ها مورد تهدید قرار گیرد.

عصبانیت و زودرنجی ارتباط مستقیمی با خواب کودکان دارد به‌طوری‌که تغییر زیست شبانه سبب اختلالات رشدی و بروز افسردگی و اضطراب در بین کودکان و نوجوانان می‌شود

کیانی‌نژاد افزود: بچه‌های که خواب خوبی ندارند زودرنج‌تر و عصبی‌تر می‌شوند و کمتر از پتانسیل خود افزایش قد خواهند داشت و ممکن است دچار افسردگی و اضطراب شده و سن بلوغشان دچار اختلال شود و زودتر از زمان عادی اتفاق بیفتد عملاً هرگونه دیر خوابیدن تهدید برای بدن محسوب می‌شود و در چنین شرایطی رشد بدن مختل می‌شود. خیلی مهم است که پدر و مادر‌ها قوانین جدی در مورد ساعت خواب و محل خواب قرار دهند تا کودکان جدا از والدین خود و در زمان مشخص بخوابند اهمیت این موضوع آن‌قدر زیاد است که والدین باید با تشویق یا با محرومیت از امکانات فرزند خود را مجبور به چنین عادتی کنند برای مثال والدین می‌توانند به کودک خود اعلام کنند که اگر این ساعت نخوابد فردا اجازه استفاده از فلان امکاناتی که در اختیار دارد را نخواهد داشت یا اگر این ساعت روی تخت خود باشد و همکاری کند در جدول امتیاز رفتاری ستاره خواهد گرفت و اگر مجموع ستاره‌هایش به پنج مورد برسد جایزه دریافت خواهد کرد. در نهایت باید گفت که از این شیوه‌ها می‌توان برای تنظیم ساعات خواب کودکان زیر ۱۲ سال استفاده کرد.

این مشاور در پاسخ به سؤال ایکنا که «خانواده‌ها تا چه حد می‌توانند دسترسی کودکان به شبکه‌های اجتماعی را کنترل کنند و چگونه؟» گفت: خانواده‌ها تا قبل از دوازده‌سالگی کاملاً باید دسترسی کودک به شبکه‌های اجتماعی کنترل و محدود کنند و از دوازده‌سالگی این نظارت باید نسبی شود و از 18سالگی باید هیچ‌گونه نظارت و کنترلی وجود نداشته باشد و عملاً هر نظارتی باید تا سن 18 سالگی باشد و بعد از آن سن نمی‌توان بچه‌ها را کنترل کرد و به آن‌ها جهت داد، چراکه شخصیت آنان شکل‌گرفته است.

 

وی افزود: از ۱۲ تا ۱۸ سالگی کنترل والدین به‌تدریج کم شود و تا سن ۱۸ سالگی این نظارت‌ها باید حذف شود، چون بعدازاین سن اگر کنترل‌ها و نظارت‌ها ادامه پیدا کند به‌شدت به رابطه والدین و فرزندان آسیب وارد می‌کند. از ۱۲ سالگی به بعد که کودک وارد سن نوجوانی می‌شود باید اطلاعات درست به او داد البته گرفتن این اطلاعات باید از طرف یک دوست خوب و یا مشاور باشد و این اطلاعات نباید از فامیل و یا خانواده انتقال یابد بلکه باید یک مشاور اطلاعات درستی به نوجوانان داده تا اثربخشی مناسب داشته باشد.

کیانی‌نژاد در ادامه به مشکلات آموزش مجازی دانش آموزان اشاره کرد و افزود: آموزش مجازی اثربخشی ضعیفی برای دانش آموزان دارد. کودکان در کلاس‌های آنلاین خیلی راحت راه‌هایی که می‌توانند سر کلاس نباشند را یاد می‌گیرند. دانش آموزان معمولاً در کلاس‌های آنلاین تمرکز ندارند؛ به‌طورکلی کودکان در فضای مجازی تمرکز خوبی ندارند یعنی حتی اگر با پدر و مادرشان یک تماس تصویری داشته باشند نمی‌توانند خیلی متمرکز باشند و بیشتر حواسشان به سمت پدیده‌هایی دیداری و به چهره خودشان و به چهره والدین یا معلمشان معطوف خواهد شد و کاملاً نمی‌توانند ذهن خود را متمرکز این فضا کنند و این قضیه مسئله آفرین است.

این مشاور در پایان به ایکنا گفت: اگر شرایط طوری بود که دانش‌آموزان می‌توانستند از معلم‌های خصوصی استفاده کنند یا آموزش مدارس را تا حدی به مسائل واجب‌تر و مهم‌تر محدود می‌کردند و با پنج نفر در یک روز کلاس تشکیل می‌دادند به این شکل اثربخشی آموزش در دوران کرونا خیلی مؤثرتر بود. تمام والدینی که فرزندانشان از طریق آموزش مجازی تحصیل می‌کنند این ادعا را دارند که فرزندم دانش زیادی کسب نکرده و نمره خودش نیست و سر امتحان تقلب کرده و به نظر می‌رسد آموزش از راه دور آن‌طور که باید مثمر ثمر واقع نشده است.