عید فطر بازگشت به فطرت توحیدی و حفظ تقواست

خبرنگار ایکنا از اصفهان به‌مناسبت فرارسیدن عید فطر، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام براتعلی حق‌شناس، استاد حوزه و دانشگاه و کارشناس قرآن و حدیث انجام داده است که متن آن را در ادامه می‌خوانید.

ایکنا ـ معنای لغوی و اصطلاحی «فطر» چیست؟ آیا این واژه در قرآن نیز به کار رفته است؟

کلمه «عید» از «عود» به معنای بازگشت مکرر است؛ بنابراین در روزهایی که مشکلات انسان برطرف می‌شود، او به روزهایی که مشکلی نداشته است، عود می‌کند و بازمی‌گردد. در عید فطر نیز در پرتو یک ماه اطاعت از خداوند، صفا و پاکی به روح و جان انسان عود می‌کند و بازمی‌گردد.

واژه «فطر» نیز به معنای شکاف یا شکافتن است و در بسیاری از آیات قرآن کریم، این واژه با مشتقات آن به معنای آفریدن آمده؛ برای مثال عبارت «فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ» در سوره انعام به معنای آفریدن است.

فطرت به معنای حالت خاصی از آفریدن پروردگار است که همان سرشت اولی یا طبیعت انسانی محسوب می‌شود؛ یعنی مجموعه نیروها و استعدادهایی که از طرف خداوند در نهاد و ذات انسان قرار داده شده و عید فطر به معنای بازگشت فطرت است؛ بازگشت سرشت نیک که همان فطرت توحیدی به شمار می‌رود. وقتی معنای اولیه فطر یعنی همان شکافتن را در نظر بگیریم، می‌توان گفت که خداوند موجودات را با شکافتن آفریده است، مثل تخم مرغ یا تخم جنبندگان که باعث تولد بچه‌های آنها می‌شود و نیز حبوبات با شکافته شدن در زیر خاک به ساقه و برگ گیاهان تبدیل می‌شوند.

در آیه «إِنَّ اللَّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَى» به شکافته شدن هسته در زیر خاک و خارج شدن جوانه از آن، شکافته شدن جوانه و خارج شدن شاخه و برگ از آن، شکافته شدن شاخه و خارج شدن گل از آن، شکافته شدن گل و خارج شدن میوه از آن و شکافته شدن میوه و خارج شدن هسته از آن اشاره دارد. طبق مضمون آیات قرآن، جهان در روز اول توده واحدی بوده که بعد از شکافته شدن آن از هم کرات و آسمان به‌ وجود آمدند. فطر به معنای ابداع و اختراع هم آمده؛ یعنی عبارت «فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» به‌ معنای «بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» است. البته معنای شکافتن برای فطر صحیح‌تر از ابداع و اختراع و افطار روزه نیز به معنای شکافتن روزه است.

ایکنا ـ فلسفه عید فطر چیست؟

در قرآن سه امر مهم برای عید فطر بیان شده که یکی از آنها، گفتن تکبیر در روز عید است. آیه ۱۸۵ سوره بقره می‌فرماید: «...وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ...؛ و خدا را به پاس آنكه رهنمونيتان كرده است، به بزرگى بستاييد.» بر اساس روایات، گفتن تکبیر بعد از نمازهای شب و روز عید و نیز در خود نماز عید فطر سفارش شده است. مورد بعدی، پرداخت زکات فطر و اقامه نماز عید فطر است که هر دو در آیات ۱۴ و ۱۵ سوره اعلی بیان شده است. بر اساس روایات، کلمه «تَزَكَّى» در این آیه همان زکات فطر و «فَصَلَّى» همان نماز عید فطر است. امام صادق(ع) با اشاره به این آیه می‌فرماید به سوی صحرا بروید و نماز عید فطر را بخوانید.

درباره فلسفه عید فطر می‌توان گفت، این عید یکی از اعیاد بزرگ مسلمانان است که آنها بعد از یک ماه روزه‌داری و دوری از گناه و هواهای نفسانی برای جلب رضایت خداوند این روز را جشن می‌گیرند و منتظر پاداش یک ماه صبر و بردباری در این مهمانی هستند. از رسول اکرم(ص) نقل شده است که در اولین روز شوال یعنی روز عید فطر، منادی ندا می‌دهد که مسلمانان هنگام صبح برای دریافت عیدی به درگاه الهی بروند و امام رضا(ع) نیز می‌فرماید که خداوند عید فطر را قرار داده است تا برای مسلمانان گردهمایی جمعی صورت بگیرد، به صحنه درآیند و خدا را در برابر نعمت‌هایش به شکوه و بزرگی یاد کنند.

درواقع فلسفه عید فطر، شکرگزاری بابت نعمت‌های الهی است. خداوند به ما توفیق روزه‌داری، قرآن خواندن و انجام اعمال صالح را داده و این شکرگزاری در روز عید فطر، باعث تشکیل سعه وجودی می‌شود. آیه ۷ سوره ابراهیم می‌فرماید: «...لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ...»؛ معنای آن این است که اگر شکرگزاری کنید، خداوند به شما توسعه وجودی می‌دهد؛ چون نفرموده که نعمت‌هایتان را افزایش می‌دهم، بلکه می‌فرماید خودتان را توسعه می‌دهم. این آیه به افزایش ظرفیت وجودی اشاره دارد؛ زیرا همه نعمت‌ها در سایه این سعه وجودی و بر اساس استواری به دست می‌آید. عید فطر نیز به ماه مبارک رمضان و بعد از آن گره می‌خورد.

ایکنا ـ چگونه می‌توان آثار و برکات ماه رمضان و به‌خصوص معنویتی را که در اثر اعمال مربوط به این ماه در وجود انسان پدیدار شده است، در طول سال حفظ کرد؟

در تبیین چگونگی حفظ کردن این حالات می‌توان گفت که باید روز عید فطر را به ماه مبارک رمضان و بعد از آن گره بزنیم تا رمضان سال آینده از راه برسد و تغییرات آن را ببینیم. روزه‌دار هم در زمان افطار و هم در طول ماه مبارک منتظر پاداش است که پیوندی میان عید فطر و ماه مبارک محسوب می‌شود. انتظار پاداش الهی ابعاد معنوی دارد؛ همان‌طور که روزه در ماه مبارک در راستای رسیدن به تقواست، عید فطر نیز در راستای حفظ تقوای الهی است. آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» به امید رسیدن به تقوا در سایه روزه ماه مبارک رمضان اشاره دارد.

حفظ تقوا در عید فطر به شکرگزاری و اجتماع مسلمانان منجر می‌شود که حفظ آثار و برکات ماه مبارک را در طول سال با خود به دنبال دارد. اگر بخواهیم بعد از ماه مبارک نیز این صفا و پاکی را در خود نگه‌ داریم، راهی جز حفظ تقوا برای آن وجود ندارد. بر اساس آیه ۱۰۲ سوره آل‌عمران، اهل ایمان باید تقوا پیشه کنند تا حق تقوا در طول سال حفظ شود. امام صادق(ع) نیز می‌فرماید حق تقوا سه چیز است؛ اطاعت از خدای متعال بدون معصیت، شکرگزاری از نعمت‌ها بدون کفران و یاد خدای متعال. اگر در این سه مورد تخلفی به وجود آید، که انسان معصوم نیست و بعضاً تخلفاتی پیش می‌آید، راه توبه برای او باز است.

نکته جالب توجه اینکه، هم خود توبه واجب است و هم فوریت آن؛ برای مثال نماز واجب ولی فوریت آن مستحب است؛ اما توبه و فوریت آن هر دو واجب است؛ بنابراین اگر تخلفی پیش آمد، واجب است که به‌ سرعت توبه صورت گیرد تا تقوای انسان بازگردد. در طول سال برای حفظ تقوا و صفایی که در ماه رمضان برای ما به وجود آمده است، باید چند نکته را رعایت کنیم. یکی عبادت کردن است؛ در طول سال کارهای ما باید صبغه الهی و روح عبادی داشته و برای رضای خدا باشد؛ برای مثال در مسئولیت‌ها کم‌کاری نکنیم و تخصص داشته باشد و تدین را نیز حفظ کنیم. به این ترتیب، روح عبادت در کارهای زندگی به‌ وجود می‌آید.

در آیه ۲۱ سوره بقره بیان شده که عبادت یکی از راه‌های حفظ تقواست. مورد دوم، قرائت و انس با قرآن و دریافت دستورات خداوند از کتاب الهی است. برای حفظ تقوا و پاکی باید خود را با مفاهیم قرآنی درگیر کنیم. در آیه ۶۳ سوره بقره و آیه ۱۷۱ سوره اعراف سفارش شده است که با قوت جسم و روح از دستورات خداوند اطاعت کنید تا به تقوا برسید؛ بنابراین در طول سال باید با مفاهیم قرآنی درگیر باشیم. در آیه ۱۱۳ سوره طه نیز درباره انس با قرآن این مطلب آمده است که ما انذار را قرار دادیم تا بتواند در انسان روح تقوا ایجاد کند.

طبق آیه ۱۸۳ سوره بقره، یکی از کارهایی که موجب حفظ تقوا می‌شود، روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان است که روزه واجب محسوب می‌شود. البته این نکته را هم باید متذکر شد که در طول سال نیز گاهی می‌توان برای حفظ تقوا روزه گرفت، اعم از قضا و مستحبی. در آیه ۱۸۷ سوره بقره نیز بیان آیات الهی برای دیگران سفارش شده که فلسفه آن، رسیدن به تقوا و حفظ آن است. آیه ۵۱ سوره انعام انذار کردن را باعث حفظ تقوا می‌داند. آیه ۶۹ سوره انعام نیز درباره امر به معروف و نهی از منکر است؛ انسان در مواجهه با گناه باید تذکر دهد و امید داشته باشد که فرد مشغول به گناه به تقوا برسد؛ ولی این کار به مهارت نیاز دارد. در آیه ۱۵۳ سوره انعام، توجه به وصیت‌ها و سفارشات خداوند در قرآن توصیه شده است که رسیدن به روح تقوا را به دنبال دارد. در آیه ۱۶۴ سوره اعراف نیز آمده است که موعظه کردن و تذکر دادن به تخصص و مهارت نیاز دارد تا فرد مقابل به سوی تقوا راهنمایی شود. آیه ۲۸ سوره زمر به فصاحت و بلاغت قرآن اشاره کرده است؛ لزوم قرائت قرآن و بصیرت و فهم مطالب آن در طول سال باعث تقویت روح تقوا در انسان می‌شود.

ایکنا ـ فلسفه اعمال ویژه‌ای که برای روز عید فطر در نظر گرفته شده، اعم از نماز، پرداخت زکات فطره و... چیست؟

بعد از طلوع سپیده‌دم تا نماز عید فطر خوب است که انسان به نیت روز عید غسل کند و فلسفه آن، تحکیم ایمان، تصدیق قرآن، پاکی، اطاعت از سنت پیغمبر اکرم(ص) و کفاره گناهان محسوب می‌شود؛ زیرا مستحب است قبل از غسل دعای «اللهم ایمانا بک وتصدیقا بکتابک واتباع سنة نبیک محمد صلی الله علیه وآله» خوانده شود و بعد از غسل بگوید: «اللهم اجعله کفارة لذنوبی وطهر دینی اللهم اذهب عنی الدنس.» بر این اساس می‌توان گفت این غسل نماد پاکی است.

دوم، افطار کردن پیش از نماز عید فطر است؛ زیرا روزه گرفتن در این روز حرام و سومین عمل، پرداخت زکات فطر است که فلسفه آن را می‌توان توجه به نیازمندان و عدالت اجتماعی در نظر گرفت. درواقع پرداخت زکات فطر تضمین‌کننده روزه‌های مسمانان و قبول شدن این روزه‌ها منوط به پرداخت زکات فطر است. بر اساس آیات ۱۵ و ۱۶ سوره اعلی، یکی از فلسفه‌های زکات فطر، فلاح و رستگاری است. کسی که می‌خواهد رستگار شود، باید زکات فطر بدهد و نماز فطر بخواند.

پرداخت زکات فطر به‌طور کلی چهار هدف مهم دارد؛ دو چیز را توسعه می‌دهد که عبارت است از مال و نفس. مال را برکت و نفس را توسعه، سعه وجودی و ظرفیت می‌دهد. دو چیز را نیز پاک می‌کند که عبارت است از مال و نفس. زمانی که سعه وجودی انسان بیشتر شود، بسیاری از فضائل اخلاقی را می‌تواند به بهترین نحو انجام دهد.

نماز عید فطر چهارمین عملی است که مؤمن می‌تواند در روز عید انجام دهد. انسان به‌وسیله این نماز از کبر پاک می‌شود. کبر بر اساس سخن امام صادق(ع)، عضو رئیسه دنیای مذموم و رذایل اخلاقی است.

ایشان می‌فرماید دنیا به‌منزله صورت و هیئتی می‌ماند که سر آن کبر، چشمان آن حرص، زبان آن ریاکاری، گوش آن طمع، دستانش شهوت و دست مظهر قدرت انسان، پاهای آن خودپسندی، قلب آن غفلت و حاصل این دنیا فنا و نیستی است. حضرت زهرا(س) می‌فرماید اگر خداوند نماز را واجب کرده، به‌دلیل این است که انسان‌ها از کبر پاک شوند. اگر کبر از بین برود، دیگر صفات رذیله نیز از بین می‌روند؛ زیرا همه اعضای دیگر از سر فرمان می‌گیرند.

همچنین در شب عید فطر می‌توان زیارت امام حسین(ع) را خواند و اعمال دیگر، استغفار و توبه به درگاه خداوند و نیز بخشش است. امام سجاد(ع) در روز عید فطر به خانواده و بستگان خود بخشش می‌کرد. خواندن دعای ندبه نیز یکی دیگر از اعمال عید فطر به شمار می‌رود. این دعا، نجوای عاشقانه‌ای است که برای ارتباط با اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و امام عصر(عج) خوانده می‌شود. با خواندن آن، هر عاشق منتظری می‌تواند به امام عصر خود توجه داشته باشد. دعای ندبه پیوندی است که در طول سال و عید فطر بین انسان و امام عصر(عج) ایجاد می‌شود. بعد از خواندن دعای ندبه نیز مؤمن به سجده می‌رود، دعا می‌کند و از آتش دوزخ به خداوند پناه می‌برد. این فلسفه دعای ندبه است تا برای همیشه از آتش دوزخ در امان ماند. آتش دوزخ در این دنیا همان اعمال ناپسند و در دنیای دیگر همان آتش است. بر اساس این دعا، انسان خود را مشمول رحمت بی‌انتهای الهی و عفو و بخشش او قرار می‌دهد.

زهراسادات مرتضوی