انواع وقف در تخت فولاد اصفهان

به گزارش ایکنا از اصفهان، سیدمصطفی طباطبایی، کارشناس و پژوهشگر تاریخ در نشست تخصصی «گونه‌شناسی کارکرد نهاد وقف در تخت فولاد» که روز گذشته، اول تیرماه در باغ طوبای تخت فولاد برگزار شد، اظهار کرد: نهاد وقف فقط مختص به اسلام نیست، بلکه نهادی تمدنی است که در اکثر ادیان وجود دارد. در بودا، مسیحیت، یهودیت و دین زرتشت، نهاد وقف فعال بوده و در اسلام نیز مورد حمایت قرار گرفته، چنانکه موقوفات امیرالمؤمنین(ع) مانند چاه‌هایی که وقف ایتام می‌شده، مشهور است.

وی ادامه داد: اکثر مؤسسات مدنی و تمدنی پشتوانه وقفی دارند، مانند بیمارستان‌ها و مدارس که این موقوفات باعث شدند مؤسسات یادشده همیشه از حیث اقتصادی پشتوانه داشته باشند و برای تأمین هزینه‌های آنها فشاری به مردم وارد نشود. نمونه مشخص آن در اصفهان می‌توان مدرسه چهارباغ را نام برد که بازارچه‌ای وقف آن بوده است.

این کارشناس و پژوهشگر تاریخ با اشاره به مطالعه موردی که درباره تخت فولاد انجام داده است، گفت: توجه به الگوی وقف در تخت فولاد باعث می‌شود تا الگوهایی برای اداره و شکوفایی مزارهای جدید پیدا کنیم. امروز باغ رضوان نیازمند تأمل در تخت فولاد است و این الگوها از مطالعه اسناد به دست آمده‌اند.

وی در ادامه به چند گونه از وقف در تخت فولاد اشاره کرد و افزود: اولین گونه وقف در سرزمین تخت فولاد، وقف زمین است؛ افرادی زمین‌هایی خریده و وقف دفن اموات کرده‌اند. نمونه بارز آن، تکیه ملک است که ملک‌التجار به‌واسطه دفن آخوند کاشی، آن قسمت را خریداری و وقف دفن اموات کرد.

طباطبایی با ابراز تأسف از نبود تحقیقات کافی و جامع درباره نمونه‌های وقف در تخت فولاد گفت: قطعاً خاندان‌های مطرح اصفهان در خصوص گسترش تخت فولاد، وقف‌های فراوانی در حوزه خرید زمین انجام داده‌اند که سند تعدادی از آنها موجود است و قوت این گورستان تاریخی تمدنی را نشان می‌دهد.

وی یادآور شد: دومین گونه وقف در تخت فولاد، وقف سنگ مزار است. به‌عنوان قدیمی‌ترین نمونه‌ها، سنگ قبر بابافولاد حلوایی، وقف بوده و حتی بر روی این سنگ، لعن کسانی آمده که بخواهند به آن طمع ببرند. وقف سنگ مزار، عملی ویژه در تخت فولاد بوده و کمتر نمونه‌ای از آن یافت شده است.

این کارشناس تاریخ سومین گونه را وقف بر مزار برشمرد و بیان کرد: افراد بر روی مزار خود وقف‌هایی تعیین می‌کردند. برای نمونه، شخص وقفی انجام می‌داده تا از درآمد آن در کنار مدفن خود، اتفاق خوبی رقم بخورد؛ مانند خواندن قرآن و روضه‌خوانی. در این نوع وقف‌ها، منبع هزینه دقیقاً مشخص می‌شود.

وی با اشاره به سفرنامه‌های خارجی گفت: در سفرنامه شاردن، چند مورد از این موقوفات ذکر شده است. برای نمونه، او به موقوفات خانقاهی در تخت فولاد اشاره می‌کند. در این خانقاه، درویشان و فقرا پیوسته اطعام می‌شدند و این موارد در قبرستان‌های دیگر هم وجود داشته است.

طباطبایی تصریح کرد: گونه‌هایی از وقف وجود دارد که خاص تخت فولاد است. در اینجا، مدرسه دینی مانند رکن‌الملک وجود داشته که موقوفات خاص خود را دارد. کاروانسرای ملک نیز وقف تخت فولاد است. در تحقیقاتم ندیدم که قبرستانی چنین امکانات و وقفی داشته باشد. این کاروانسرا را ملک‌التجار وقف تخت فولاد می‌کند و احیای آن برای منظور اولیه یعنی خدمت به تخت فولاد، ضروری به نظر می‌رسد.

وی در ادامه بیان گونه‌های وقف در تخت فولاد اظهار کرد: در تخت فولاد، دو یخچال وجود داشته که وقف بوده است. به یکی از آنها در موقوفه رکن‌الملک اشاره شده و این نمونه‌ها در یک قبرستان خاص اصفهان بوده است.

این پژوهشگر حوزه وقف ادامه داد: در تخت فولاد، انواع سنگاب‌ها و سقاخانه‌ها برای رفع تشنگی وجود دارد؛ آب‌انبار را باید از این دست دید، حتی اگر وقف‌نامه آن را پیدا کنیم. در تکیه‌های گوناگون، سنگاب از زمان صفویه دیده می‌شود. از سنت‌های دیرینه از زمان صفویه، اطعام بوده که با حضور مردم و فقرا در سرزمین تخت فولاد رخ می‌داده است.

وی با یادآوری اینکه گونه‌های وقف در تخت فولاد متنوع و مغفول است، گفت: اگر اسناد بیشتر بررسی شود، متوجه می‌شویم که نهاد وقف تا چه اندازه می‌تواند ظرفیت تمدن‌سازی برای شهر ما داشته باشد. احیای این موقوفات، موجب شکوفایی تخت فولاد می‌شود؛ زیرا بررسی‌ها قطعاً به ما نشان خواهد داد که بزرگان برای مزار خود دارایی‌هایی اختصاص داده‌اند.

طباطبایی اظهار کرد: چه بسا دعاهای دسته‌جمعی مانند دعای کمیل، وقف‌هایی برای پشتوانه داشته‌اند و می‌توان با احیای موقوفات تخت فولاد، این سرزمین را محل رجوع مردم در مناسبت‌های مذهبی قرار داد و بر طراوت و پویایی این میراث تاریخی افزود.