اندوه بزرگ «سانچی»/ جامعه عزادار یا جامعه مطالبه‌گر؟
گروه جامعه: حادثه تلخ جان باختن دریادلان کشورمان در نفت‌کش سانچی در حالی موجی از غم و اندوه را در جامعه پدید آورده که جهت‌گیری واکنش‌ها حاکی از همراه شدن سوگواری‌ها با روحیه انتقادی و مطالبه‌گری است؛ مولفه‌ای مهم که توجه به آن، میزان مسئولیت پذیری فرد فرد اعضای جامعه و مسئولان را افزایش می‌دهد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، هنوز داغ شهادت آتشنشانان در پلاسکو و زلزله کرمانشاه از دل مردم ایران نرفته بود که این بار کشتی نفت‌کش سانچی با تمام 32 نیروی ایرانی خود در وسط آب سوخت و تلاش‌های 10 روزه برای نجات آن ثمری نداشت.
این ضایعه باعث شد بسیاری از صفحات مجازی به سرعت فضای تسلیت و سوگواری به خود بگیرد؛ اتفاقی که اگر از روی نا آگاهی و همرنگ جماعت شدن باشد، در حد «تخلیه احساسات» برای فرد باقی می‌ماند اما اگر با آگاهی و مطالبه‌گری همراه باشد، موجب همدردی با مصیبت‌زدگان و اتفاقاً جلوگیری از اتفاقات مشابه می‌شود.
شاید اولین بار طرح دوگانه «شیعه علوی، شیعه صفوی» از سوی دکتر علی شریعتی و نگارش کتاب «حماسه حسینی» توسط استاد شهید مرتضی مطهری، تا حد زیادی تفاوت عزاداران واقعی امام حسین(ع) از عزاداران ظاهری ایشان را بازتعریف کرد؛ چکیده آن مطالب این بود که عزادار ظاهری صرفاً به پیراهن مشکی پوشیدن، سینه زنی، نذری دادن و ... بسنده می‌کند در حالی که عزادار راستین امام حسین(ع) علاوه بر انجام این موارد، یک «مسئولیت انقلابی» دارد که آن را خوب می‌شناسد، وظایف اسلامی خود را انجام می‌دهد و سعی می‌کند همچون امام حسین(ع) زندگی کند.
با تعمیم این مقدمه به سایر سوگواری‌های جمعی می‌توان گفت جامعه امروز ما که در این یک سال اخیر، دست کم با سه مورد سوگواری جمعی مواجه بوده است به بازتعریف عزاداری نیاز دارد. از لحاظ شرعی، عرفی، علمی و ... هیچ مشکلی وجود ندارد که برای یک رخداد مصیبت‌بار اجتماعی عزادار شویم اما حتماً لازم است همراه با آن «مسئولیت» خود را هم بشناسیم؛ وظایف خود را به درستی انجام دهیم و به نوبه خود از وقوع ناگواری‌های مشابه که عمدتاً از بی تدبیری خود ما به عنوان سلولهای سازنده جامعه و بعضی مدیران بالادستی ما نشات می‌گیرد، جلوگیری کنیم.
از این روی، در این نوشتار کوتاه، چند نکته قرآنی درباره ارتباط سوگواری جامعه و وظیفه‌شناسی اعضای آن یادآوری می‌شود و پیروی آن، مواردی از واکنش‌ها به حادثه تلخ «سانچی» منعکس می‌گردد.
قرآن جامعه‌ای که فقط سوگواری بلد باشد، نمی‌خواهد
سوژه‌گی «جامعه» در قرآن کریم به عنوان سند بالادستی اسلام از وضع احکام اجتماعی متعدد و پرداخت به چگونگی زیست جمعی، محرز است و از طرفی دیگر این کتاب خود ادعا دارد که عمل به آن موجب نجات بشر می شود، بر اساس این اعتقاد اگر مسلمانان به دستورات همه جانبه قرآن کریم عمل کنند، محال است جامعه به تنظیم و تعادل نرسد.
دو مورد از همین دستورات نجات‌بخش مربوط به وظیفه‌شناسی در بعد فردی و نیز بعد اجتماعی است و مشخص می‌کند جامعه مورد تایید قرآن، جامعه‌ای است که فرد فرد اعضای آن وظیفه خود را می‌شناسند و به آن عمل می‌کنند پس اگر قرار باشد برای ناگواری‌های اجتماعی، سوگوار باشیم اما به دستورات قرآن عمل نکنیم، بار دیگر به همان ناگواری‌ها دچار می‌شویم.
قرآن از ما می‌خواهد که در مسایل غم انگیز کمی بیشتر بیندیشیم وفقط درگیر ظواهر نباشیم: «إِذْ يَتَنازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْياناً»(کهف/21): پس از آشكار شدن ماجرای اصحاب کهف عدّه‌اى گفتند بر روى آنان بناى يادبودى بسازید. چه بسا پیام این آیه همین باشد که: انسان از كنار بعضى حوادث تاريخى به سادگى می‌گذرد و از آثار تربيتى آن غافل است. اصحاب كهف، بعد از آشکارشدن ماجرا از دنيا رفتند، و مردم در فكر يادبود وساختن مقبره بودند، نه عبرت و درس‌آموزى! (تفسیر نور، محسن قرائتی).
از ماست که بر ماست!
«حاسِبوا قبل اَن تحاسَبوا»: خود را قبل از حساب الهی، بررسی کنید؛ این کلام امام علی(ع) یعنی مطالبه‌گری را از خودمان آغاز کنیم. به این معنا که هر کس باید از خود حساب بکشد تا مشخص شود چه میزان به وظایف شرعی یا انسانی خود عمل می‌کند؟ و تمام تلاش خود را معطوف به این دارد که تا حد توان کم‌کاری‌های فردی خود را در جامعه جبران کند.
در غیر این صورت اگر فرد بخواهد در ناگواری‌های اجتماعی از زلزله، سیل، آتش‌سوزی گرفته تا آسیب‌های اجتماعی، نقش فردی خود را نادیده بگیرد و فقط به ذکر مصیبت و اتخاذ ژست سوگواری (آن هم در فضای مجازی!) بپردازد، خود دیر یا زود به همان مشکلات گرفتار می‌شود.
بر اساس آیات متعدد قرآن کریم که به اختصار تنها به دو نمونه می‌توان بسنده کرد، هر کس تکلیف دارد در وهله اول به اصلاح خود بپردازد و نیز وظیفه خود را انجام دهد: «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ»(بقرة/44): آیا مردم را به نیکی دعوت و خود را فراموش می‌کنید؟.
همچنین آیه: «وَلَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَيْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى»(164) به صراحت بیان می‌کند که هر کس مسئول کارهای خود است و باید وظایفش را انجام دهد.
یک دانشجو موظف است خوب درس بخواند، یک مهندس موظف است ساختمان ایمن برای مردم بسازد، یک پزشک وظیفه دارد بیماران را خوب درمان کند و یک روحانی وظیفه دارد خوب به مردم آگاهی بدهد.
چندی پیش آیت الله مصطفی محقق داماد، از اساتید حوزه و دانشگاه درباره تاثیر گناه در آسیب‌های زلزله گفت: «... به نظر من روايات كاملا درست است و اشتباه نكرده‌اند. فساد اداری و گناهكاری باعث زلزله شده است، گناه رشوه باعث اين قضيه شده است. گناه جهل مردم را هم بايد در نظر گرفت. چه گناهي از جهل بالاتر است؟ گناه آن برج‌سازی كه براي استفاده كلان‌تر بيش از حد معمول ساختماني می‌سازد كه بر اثر زلزله ويران می‌شود و مردم كشته مي‌شوند. سنت الهي است كه زمين وقتي در شرايط خاصي قرار بگيرد، مي‌لرزد، عقرب اگر نگزد كه عقرب نيست، خاك بر سر عقربي كه نگزد!... گناه از من است كه شب جايی می‌خوابم كه عقرب آنجاست. من بايد خانه‌ام را محكم بسازم»(روزنامه اعتماد، 9/10/96)
جامعه را به تحرک وا داریم
چگونه می‌توان از آسیب‌های اجتماعی همچون طلاق و اعتیاد نگران و نالان بود اما هیچگاه این موضوعات را در خانواده خود پیشگیری نکرد؟
اگر هر کس حداقل، در حلقه دوستان و آشنایان خود نسبت به کم و کاستی‌های شغلی آن‌ها حساس باشد و با بیانی صمیمانه و خیرخواهانه نسبت به کم‌کاری‌ها واکنش دهد، بسیاری از مشکلات حل می‌شود.
این تعبیری از همان دستور قرآنی امر به معروف و نهی از منکر است که به مثابه یک نظارت همگانی، جامعه را به تحرک وا می‌دارد.
آیه : «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ»(توبه/71) یک نمونه از توصیه‌های مکرر قرآن کریم برای نظارت همگانی و تحرک اجتماعی است.
در دنیای امروز، نقش رسانه‌ها در این تحرک اجتماعی بی‌بدیل جلوه می‌کند؛ یک رسانه یا خبرنگار متعهد به واسطه ذات مطالبه‌گرایانه خود می‌تواند بخش‌هایی از جامعه را که نسبت به بحران‌ها بی‌تفاوت هستند، تکان بدهد و برای پیشگیری از آسیب بلایای طبیعی همچون زلزله، سیل و... یا کاهش نتایج مخرّب آسیب‌های اجتماعی همچون طلاق، اعتیاد، کودکان کار و ... آگاهی‌بخشی کند.
برای مثال بنظر می‌رسد اگر در این 10 روز اخیر رسانه‌ها با جدیت بیشتری به موضوع نفت‌کش «سانچی» ورود می‌کردند مسئولان ما یا حتی مجامع بین‌المللی برای نجات جان محبوس شدگان در کشتی، تلاش بیشتری می‌کردند؛ خبرنگار یکی از روزنامه‌های پرتیراژ کشور با انتقاد به بعضی همکارانش و محکوم کردن تلویحی آن‌ها به سیاسی‌کاری می‌نویسد:
تلنگری به مسئولان و مدیران
سطح بالاتری از امر به معروف و نهی از منکر مربوط به مطالبه‌گری از مدیران و مسئولان است. این همان بابی است که در بعضی احادیث منتسب به پیامبر اکرم(ص) از آن با عنوان «النصیحة لائمة المسلمین»: نصیحت مسئولان نظام اسلامی، یاد شده است و نیز همان سطحی از امر به معروف و نهی از منکر است که سیدالشهدا (ع) قیام خود را بر پایه آن استوار می‌سازد.
آسیب‌های ناشی از بلایای طبیعی، طبیعی هستند و هیچ مسئولی در پیدایش آن‌ها تقصیر ندارد، آسیب‌های اجتماعی نیز یک روزه ایجاد نشده‌اند که یک روزه قابل حل باشند اما با برنامه‌ریزی و پیشگیری قابل محدودیت و مدیریت هستند، این صدای رسا و بی واسطه مردم است که می‌تواند دغدغه‌های حقیقی را به مسئولان منتقل کند و البته باید به گونه‌ای بیان شود که در نهایت به پیشرفت نظام اسلامی و استحکام ملی منجر شود.
حادثه تلخ «سانچی» سوالاتی را برای مردم ایجاد کرده است: علت کوتاهی احتمالی دولت چین چه بوده است؟، چرا تجهیزات کافی در کشتی وجود نداشته؟ چرا در این 10 روز اقدام موثری انجام نشده؟ و اگر انجام شده چرا مردم بی اطلاع هستند؟ چرا رسانه های ما به منابع اطلاعاتی صحیح برای مخابره اخبار دسترسی ندارند؟ تعریف رسانه قدرتمند چیست؟.... که به نظر می‌رسد در روزهای آتی مسئولان به همه این ابهامات پاسخ می‌دهند.
حجت‌الاسلام محمدرضا زائری، فعال فرهنگی-رسانه‌ای با ابراز تاسف از حادثه «سانچی» از بی‌خیالی برخی مدیران عافیت‌طلب به شدت انتقاد می‌کند و می‌نویسد:
