«حمل قرآن»؛ تعبیر عصر پیامبر(ص) برای حفظ آیات
گروه فعالیت‌های قرآنی: عضو هیئت علمی دانشکده تربیت مدرّس قرآن مشهد با اشاره به چگونگی آموزش کلام وحی در سیره نبوی، گفت: پیامبر اکرم(ص) آموزش قرآن را در چهار مرحله طراحی کرده بودند و آموزش را از طریق استماع آیات برای قرآن‌آموزان آغاز می‌کردند.
محسن رجبی قدسی، عضو هیئت علمی دانشکده تربیت مدرّس قرآن مشهد در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) خراسان رضوی عنوان کرد: آموزش قرآن در سیره نبوی به عنوان آموزش یک زبان مطرح بوده است، یعنی زبان قرآن زبانی بین‌المللی است و پیامبر(ص) بر این مبنا آموزش قرآن را طراحی کردند و چهار مرحله اساسی را برای تعلیم قرآن در نظر گرفتند که اولین مرحله آن، استماع یا همان شنیدن آیات توسط قرآن‌آموز است.
وی اضافه کرد: تکرار شنیده‌ها یا در اصطلاح همان اتباع آیات قرآن مرحله دوم آموزش و پس آن گام سوم آموزش با نوشتن آیات توسط قرآن‌آموز انجام می‌شد و در نهایت گفت‌وگو با زبان قرآن، مرحله نهایی آموزش بود که برای تثبیت دانسته‌های قرآنی انجام می‌شد.
«اقرأ»؛ روش آموزش قرآن از قلب معلم به قلب متعلم
رجبی‌قدسی افزود: روش آموزش قرآن «اِقرأ» نام دارد، یعنی معلم قرآن، آیات را روان، شمرده و شیوا می‌خواند و قرآن‌آموزان تکرار می‌کنند تا آیات از قلب و زبان معلم به قلب و زبان متعلم منتقل شود؛ بنابراین، آموزش قرآن در سیره نبوی از روخوانی متن مکتوب شروع نمی‌شد بلکه قرائت پیامبر اکرم(ص) در تعلیم قرآن، روان و شمرده‌خوانی یا در اصطلاح «حرفاً حرفاً» و آیه به آیه بوده است.
وی ادامه داد: آموزش قرآن در سیره نبوی بر اساس تقسیم‌بندی قرآن به هفت حزب و از آخرین حزب که به «حزب مُفَصَّل» مشهور است، آغاز می‌شود؛ تقسیم قرآن به هفت حزب توسط پیامبر(ص) در سال نهم هجری انجام شده و حزب مفصل شامل 65 سوره از «ناس» تا «ق» است که «باب القرآن» نامیده می‌شود و آموزش، تحقیق و تفسیر قرآن را نیز باید از انتهای قرآن از سوره ناس آغاز و به سوره بقره ختم کرد.
عضو هیئت علمی دانشکده تربیت مدرس قرآن مشهد عنوان کرد: بخشی از مشکلات تفسیر به همین علت است که این ترتیب در تفسیر و آموزش قرآن رعایت نشده است، در روایتی حزب مُفَصَّل، «لباب قرآن» به معنی فشرده و چکیده کل قرآن معرفی شده است.
اصل آسان‌سازی آموزش قرآن از نگاه پیامبر خاتم(ص)
رجبی قدسی ادامه داد: آسان‌سازی آموزش یکی دیگر از اصول آموزش قرآن در سیرۀ پیامبر(ص) است؛ از این رو پیامبر اکرم(ص) در فضای آموزش هر گونه که قرآن بر زبان قرآن‌آموزان جاری می‌شد، آن را تحسین می‌کردند و اصولاً هیچ گاه در حضور جمع، قرائت قرآن‌آموز را تصحیح نمی‌کردند بلکه با تعلیم «عرضه قرائت»، تصحیح قرائت را بر عهده خود قرآن‌آموز قرار می‌دادند؛ عرضه قرائت یک آزمون «خود تشخیصی» است که قرآن‌آموز برای رشد سطح قرائت خود آن را پیگیری می‌کرد.
وی بیان کرد: از آنجا که مسلمانان اختلاف لهجه و گویش داشتند، پیامبر اکرم(ص) در تحویل گرفتن آیات از دیگران سخت‌گیری نمی‌کردند و می‌فرمودند طبيعی است که فرد غیرعرب از اُمّت من قرآن را مطابق لهجه و زبان مادری تلاوت كند لكن ايرادی ندارد زیرا فرشتگان آن را با عربی قرآن، بالا میبرند.
رجبی‌قدسی گفت: اصل مهم دیگر آموزش قرآن در سیره نبوی، بحث انتقال مفاهیم است که ساز و کار آن با تصریف و تدبر از سوی پیامبر(ص) تعریف شده است و این یعنی اگر هر قرآن‌آموز بتواند بعد از خواندن هر آیه، موضوع را هم در ذهن خود مرور کند و بخواند تا حدود زیادی به مفاهیم قرآن دست پیدا کرده و نیاز به توضیح جداگانه‌ای ندارد.
توجه به مفردات پس از فراگیری قرآن
عضو هیئت علمی دانشکده تربیت مدرس قرآن مشهد افزود: پیامبر اکرم(ص) روی مفردات قرآن تأکید داشتند و توصیه می‌کردند که پس از فراگیری قرآن، پیگیر کلماتی باشید که برایتان ناآشنا است تا آن کلمات برایتان روشن و واضح شود.
وی با اشاره به جذاب بودن آموزش قرآن برای همه افراد، بیان کرد: قرآن برای همه جذابیت دارد و همه مشتاقند آن را بخوانند و بفهمند؛ فقط مهم آن است که معلم و نظام آموزش این شوق همگانی در فراگیری قرآن را از بین نبرند؛ اگر معلم با سخت‌گیری و با روش‌های خودساخته که هیچ مبنایی در سنت و سیره ندارد، شوق مخاطب را سرکوب نکند، همه خواهان یادگیری قرآن هستند.
رجبی قدسی ابراز کرد: آموزش قرآن در سیره نبوی تأکید بر کیفیت دارد نه کمیت، در سیره نبوی آموزش روی سوره‌ها متمرکز شده و به هر میزان آشنایی صورت گیرد، مطلوب است، البته توصیه به کمیت هست ولی کمیت نباید جای کیفیت را بگیرد.
وی اضافه کرد: پیامبر(ص) راهکارهایی برای تشویق داشتند، برای مثال مسئولیت امام جماعت را به افرادی می‌سپردند که قرآن‌دان‌تر و قرآن‌خوان‌تر بودند، همچنین آنانی که قرآن را بهتر فراگرفته‌اند، در آموزش به دیگران سهیم می‌شدند.
ابزارها، آموزش قرآن را منحرف نکند
رجبی‌قدسی با اشاره به چهارچوب لازم برای ابزارهای آموزش قرآن، گفت: ابزارهای آموزش قرآن به شرط آنکه به اصول آموزش نبوی ضربه نزند و جای آن را نگیرد، کمک‌کننده خواهد بود، اما متأسفانه امروز اکثر این ابزارها جای اصول را گرفته‌اند و در واقع آموزش از اقرأ به روخوانی متن مکتوب، تجوید و لحن عربی منحرف شده است، درحالی که روخوانی مرحله‌ای پس از آموزش شفاهی قرآن بوده است.
وی ادامه داد: تجربه ما در این زمینه نشان داده که حتی اگر هدف روخوانی و روان‌خوانی قرآن باشد، کسانی که با روش اقرأ قرآن را فرا می‌گیرند خیلی زودتر به روخوانی و روان‌خوانی درست قرآن می‌رسند، اجرای این طرح به معنای نفی تجوید و صوت و لحن نیست، بلکه آموزش قرآن نباید با روخوانی، تجوید، صوت و لحن و ترجمه آغاز شود.
رجبی قدسی گفت: اشتباه بزرگی که در جهان اسلام رخ داده این است که آموزش قرآن را با آموزش تجوید یکی کردیم درحالی که باید این دو از هم جدا باشند، ابتدا در کلاس باید آموزش قرآن به زبان ساده انجام شود، سپس قرآن‌آموزانی که توان و استعداد یادگیری تجوید و صوت و لحن را دارند در کلاسی جداگانه آن را بیاموزند.
«حمل قرآن»؛ تعبیر عصر پیامبر اسلام برای حفظ آیات
وی با تحلیل موضوع حفظ قرآن، ادامه داد: حفظ با اینکه پدیده مبارکی است اما در روایات نبوی توصیه به حفظ قرآن نداریم، چیزی که در سیره نبوی بر آن تأکید می‌شود «حمل قرآن» است، یعنی انسان آن قدر با آیات آشنا باشد که بیش از هر جمله‌ای بتواند آیات قرآن را بخواند و توانایی تکمیل آیات قرآن هنگام قرائت را داشته باشد و فضای ذهن و قلبش با آیات آشنا باشد.
رجبی‌قدسی افزود: حفظ‌های امروزی که با فشار همراه است، نتیجه چندانی ندارد، مگر اینکه افراد از درون خود این حس و توانایی را ببینند که می‌توانند آیات قرآن را حفظ کنند در آن صورت باید به این ندایی درونی خود پاسخ مثبت بدهند و قدردان آن نعمت باشند.
وی گفت: پیامبر فضای جامعه اسلامی را به گونه‌ای طراحی کرده بودند که هر فرد مسلمان همزمان هم معلم قرآن بود و هم قرآن‌آموز، معلم آیاتی که از قبل نازل شده و فرد آن آیات را فراگرفته بود و قرآن‌آموز نسبت به آیاتی که هنوز نازل نشده بود و یا هنوز فرصت یادگیری آن آیات برای او فراهم نشده بود.
عضو هیئت علمی دانشکده تربیت مدرس قرآن مشهد اضافه کرد: با این رویکرد، معلم قرآن بودن در عصر نبوی شرایط خاصی نداشت، همین که فرد می‌توانست آیات را به صورت شفاهی به دیگران انتقال دهد، معلم قرآن محسوب می‌شد.
برگزاری حلقه‌های قرآنی در عصر نبوی
رجبی‌قدسی اظهار کرد: وقتی بستر و فضای قرآنی در جامعه مهیا است، مسلمانان در هر فرصتی محور بحث‌هایشان قرائت، تلاوت و تدبر در قرآن بود، در همین رابطه انس‌بن‌مالک می‌گوید: «مسلمانان بعد از نماز به ویژه نماز صبح به صورت حلقه‌ای می‌نشستند، قرآن می‌خواندند، فرائض و سنن را فرا می‌گرفتند»، یعنی پس از خواندن آیات، دستورات آن را فرا می‌گرفتند و هر نوع دانش لازم برای شناخت قرآن را می‌آموختند.
وی با تشریح محافل قرآنی در عصر نبوی بیان کرد: محافل قرآن در عصر پیامبر(ص) این گونه بود که در هر جمعی، یک نفر سوره‌ای را می‌خواند و افراد برداشت‌ها و تدبر خود را از آیاتِ قرائت شده بیان می‌کرد و پیرامون آن مباحث گفت‌وگو می‌کردند.
مطالب مرتبط
