از خبوشان تا ینگه دنیا؛ حکایت ناتمام بزرگترین قرآن کاغذی جهان + عکس

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، بی‌شک یکی از شاهکارهای هنری دوره تیموری، قرآن بزرگ بایسنقری است که اکنون بیشترین اوراق این قرآن نفیس در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود و بقیه اوراق آن نیز در کلکسیون‌های شخصی و موزه‌‌‌‌های کشورهای ایتالیا، دانمارک، انگلیس، آمریکا و ... پراکنده است.

بر اساس مستندات تاریخی، این قرآن کامل بوده ولی اکنون حدود 70 برگ(از حدود صدها برگ) آن در گنجینه خطی آستان قدس رضوی موجود است که هشت برگ آن در موزه قرآن و نفایس آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

از آنجایی که قرآن بایسنقری از جمله آثار نفیس هنرهای اسلامی ـ ایرانی محسوب می‌شود و به عنوان میراثی مانا و ارزشمند که با وجود از سرگذراندن اثرات مخرب محیطی و دست‌اندازی و غفلت انسانی در طول تاریخ، از پدران ما به یادگار مانده است، لزوم بازنگری و توجه ویژه را از سوی مسئولان و هنرشناسان برای گردآوری اوراق و یا عکس‌های آن می‌طلبد.

قرآن بایسنقری، بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان است که به خط محقق و به وسیله بایسنغر میرزا، فرزند شاهرخ و نوه تیمور گورکانی بر روی کاغذ خانبالغ به ابعاد 210 در 140 سانتی‌متر(وضع موجود) و آیات آن داخل جدول 163 در 96 سانتی‌متر نگارش یافته که هر صفحه از این قرآن نفیس، هفت سطر وجود دارد که به صورت پشت و رو نوشته شده است و آن را از عجایب خطوط عالم دانسته‌اند.

بایسنقر، شاهزاده هنرمند تیموری که در سال 802 ه‍جری قمری(هزار و 399 میلادی) متولد شد، نه تنها خود خوشنویسی توانا بود، بلکه از مشوقان هنر و هنرمندان به شمار می‌آمد، وی شاگرد شمس‌الدین محمد، از خوشنویسان مشهور بود و اقلام شش‌گانه را خوش می‌نوشت اما در نوشتن خط محقق و ریحان استاد بود، دربار او در شهر هرات، مرکز تجمع بسیاری از هنرمندان نقاش، خوشنویس، مذهِّب، موسیقیدان و ... بود که در سال 837 هجری قمری در سن 35 سالگی در شهر هرات درگذشت.

بازخوانی پیشینه قرآن بایسنقری

علی‌اصغر ثابت‌جازاری، رئیس اداره حفاظت و مرمت آثار فرهنگی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا، بر اساس کار پژوهشی مفصلی که در سال 1377 با عنوان «بررسی و آسیب‌شناسی بزرگ‌ترین قرآن بایسنغری و ارایه طرح مرمت آن» در دانشگاه هنر به انجام رسانده است، در خصوص جزئیات کشف قرآن بایسنغری تا انتقال آن به موزه آستان قدس رضوی توضیح می‌دهد:

نادرشاه افشار(که خود را به تیمور منتسب می‌دانست) شنیده بود، روی مقبره تیمور در سمرقند، یک پنجره(یا در) فولادی و سنگ قبر یشم نفیس وجود دارد. پس به میر گناه‌خان، سردار سپاهش دستور داد تا آن‌ها را درمسیر لشکرکشی به سمرقند و بخارا بیاورد و او در بازگشت هر دو شی را برای نادر که در محلی نزدیک قوچان مشهد اردو زده بود، به ارمغان آورد؛ نادرشاه که خود را حکمرانی جهانگشا می‌دانست، از این عمل خود احساس حقارت کرد و دستور داد تا اشیا را بازگردانند.

روز بعد در میانه سپاه بر سر غنیمتی نزاع افتاد، وقتی میر گناه‌خان دلیل را جویا شد، دریافت سربازان بر سر تقسیم برگ‌های تا شده‌ای از قرآن که از روی قبر تیمور به غنیمت یا به نیت تبرک و تیمم برداشته‌اند، با هم اختلاف پیدا کرده‌اند؛ پس فرمان داد تا اوراق را جمع‌آوری کرده و میر گناه‌خان در مسیر بازگشت، آن را در امامزاده ابراهیم(فرزند امام رضا(ع)) خبوشان (قوچان) بگذارد.

سال‌ها بعد در عهد ناصرالدین شاه، جیمز بیلی‌فریزر، جهانگرد انگلیسی در مسیر سفر، گذرش به این امامزاده افتاده و آن را رؤیت می‌کند و از آن در سفرنامه‌اش یاد می‌کند البته گزارش سفرنامه‌ وی که در انگلیس منتشر می‌شود از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه نمی شود اما در سفر دیگری که جیمز بیلی‌فریزر حدود 30 سال بعد به همین مکان دارد، مجدداً این قرآن را در همان مکان، ولی در زیر تلی از آوار مشاهده می‌کند که در سفرنامه‌اش شرح ماجرا را می‌نگارد.

سفرنامه دوم پس از چاپ، در دوره ناصری به زبان فارسی ترجمه و منتشر می‌شود که در پی آن، شاه دستور انتقال آن را به آستان قدس رضوی صادر می‌کند البته اینکه کل قرآن یا تنها برگ‌هایی از آن منتقل می‌شود، در تاریخ کاملاً روشن نیست؛ سال بعد، در سفری که ناصرالدین شاه به قصد زیارت حرم مطهر رضوی به مشهد دارد، قرآن را رؤیت می‌کند و در فرمانی، دستور انتقال چند برگ از این قرآن را به کتابخانه سلطنتی صادر می‌کند که این اتفاق، از دیگر دلایل پراکنده‌شدن اوراق قرآن بزرگ بایسنقری است. 

از جمله محل‌های داخلی و خارجی که صفحه یا قطعاتی از این قرآن را در اختیار دارند، می‌توان به کتابخانه و موزه ملک، کتابخانه کاخ گلستان، کتابخانه ملی ایران، موزه ملی ایران(بخش اسلامی)، موزه رضا عباسی، موزه متروپلیتن نیویورک، کلکسیون داوید کپنهاک، کلکسیون سودآور، مجموعه خصوصی جنوا، ساتبی؛ جنوا 1985، ساتبی 1988، گالری آهان(لندن1987) و مجموعه خصوصی ناصر خلیلی(آمریکا) اشاره کرد.

دلایل اثبات کامل‌بودن قرآن بایسنقری

از یک سو در میان برگ‌های موجود، از اولین سوره‌ها مانند آل‌عمران تا سوره علق وجود دارد، پس نمی‌توان گفت بخشی از قرآن مانند عم جزء بوده است، دیگر اینکه رحل سنگی بزرگ آن که هنوز در سمرقند موجود است، با ابعاد دو متر و 30 سانتی‌متر در سه متر و ضخامت عطف 65 سانتی‌متر، نشان از سنگینی و کامل بودن قرآن بایسنغری دارد.

از دیگر سو، حواشی چهار گوشه هربرگ این قرآن، گاها از یک یا چند ضلع بریده شده‌اند که از مطابقت صفحات ناقص با صفحات سالم مشابه، همچنین از روی برجستگی‌های مسطره اندازی(به فرایند خطکشی اوراق سفید کتاب‌ها برای نگارش، به وسیله برجسته‌سازی محل خطوط با الگوی مقوایی ضخیم نخ‌کشی شده را گویند) و نیز اثر سوزن جدول‌کشی و خط‌کشی صفحات، اندازه صفحه‌های قرآن مذکور به دقت روشن می‌شود.

پایان سرگردانی تاریخی ...

قرآن بایسنقری، از معجم عجایب و نفایس عالم است، قرآنی که صرف‌نظر از محتوای آسمانی و نورانی آن، از منظر هنری و زیبایی‌شناسی جامع‌الاطراف است چرا که هم از نظر هنر خوشنویسی و هم از نظر حجم و اندازه فیزیکی، آن هم با کمبود امکانات کارگاهی آن دوران، اثری بی‌نظیر است.

بی‌مهری‌های انسانی خواسته و ناخواسته در طول صدها سال، مصائب فراوانی را بر سر این کتاب شریف آورده و هر یک موجبات از هم پاشیدگی و پراکندگی جهانی آن را فراهم ساخته‌اند؛ گاه به نیت تبرک و تیمن، گاه به غنیمت و در برهه‌هایی از تاریخ از سر بی‌اطلاعی آن را پاره، مرقع و یا دستکاری و قاب کردند.

با توجه به دلایل یاد شده، اهمیت جایگاه و ارزش قرآن بایسنغری و ضرورت اجماع برگ‌ها و مرقعات آن از مجموعه‌ها و موزه‌های داخلی و خارجی یا حداقل تهیه عکس‌هایی از صفحات موجود لازم می‌نماید، در همین راستا مهدی عزیزیان، قائم‌مقام تولیت آستان قدس رضوی خواستار جمع‌آوری سایر صفحات قرآن بایسنقری از موزه‌های سراسر جهان شد و با توجه به اینکه ‌در حال حاضر بخش اعظم قرآن بایسنغری در گنجینه آستان قدس رضوی و مابقی در موزه‌های سراسر جهان نگهداری می‌شود، لازم دانست پیگیری‌های لازم برای جمع‌آوری تصاویر سایر صفحات این قرآن و تجمیع آن در موزه آستان قدس رضوی صورت پذیرد.

از دیگر سو این اثر معنوی و هنری سالانه مشتاقان و بازدیدکنندگان بسیاری را از سرتاسر جهان جذب موزه آستان قدس رضوی کرده و به تبع آن باعث افزایش درآمدهای صنعت توریسم کشورمان خواهد شد؛ از این رو امید است با هم‌فکری و همدلی مجموعه داران، مدیران موزه‌های داخلی و هنردوستان زمینه پایان بخشیدن به این سرگردانی تاریخی را هرچه سریعتر فراهم آورده و به زودی شاهد بازگشت بخش‌های جدا شده‌ این گنجینه، به تن اصلی خود باشیم.

سارا صالحی