دیدگاه اسلام درباره عناصر تمدن‌ساز و مؤلفه‌های ابزاری زندگی اجتماعی
گروه اندیشه: برخی مؤلفه‌های اصلی و عناصر توسعه تمدنی و مؤلفه‌های بنیادین در رشد ابزاری زندگی اجتماعی وجود دارد که برای به دست آوردن نظر اسلام درباره تمدن باید به نگرش اسلام به آن‌ها پرداخت.
حجت‌الاسلام والمسلمین ابراهیم یعقوبیان، پژوهشگر دینی و مدرس حوزه علمیه در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) به بیان نکاتی در باب فرهنگ و تمدن اسلامی پرداخت و گفت: اگر ما بخواهیم به نحو ایجابی نظر اسلام در مورد تمدن‌سازی را بدانیم، باید با توجه به این‌که تمدن ناظر به جنبه سخت‌افزاری زندگی اجتماعی است، ابتدا به این پرسش پاسخ دهیم که آیا اسلام به دنبال تمدن‌سازی به معنای توسعه ابزاری هست یا نه.
یعقوبیان افزود: ما باید ببینیم که نظر اسلام درباره توسعه چیست. توسعه با رشد متفاوت است. رشد به معنای افزایش تولید است، اما توسعه یعنی تحول در همه ابزارها و این‌که ما بتوانیم با تحول ابزار، رشد بیشتری داشته باشیم. اما اجمالاً من مطمئنم که برای همه کسانی که این گفت‌وگو را مطالعه می‌کنند، این سؤال مطرح است که آیا اصلاً اسلام به توسعه ابزاری اعتقاد دارد یا ندارد.
یعقوبیان با اشاره به ذکر عناصر و مؤلفه‌های متعدد برای توسعه، این بحث را قابل پیگیری در ذیل همین عناصر دانست و بیان کرد: ما باید به هفت مورد توجه کنیم و اگر شریعت اسلام در این موارد نگاه مثبتی داشت، باید گفت که توسعه ابزاری و تمدنی مورد اهتمام و توجه آن بوده است.
این محقق و پژوهشگر اظهار کرد: نگرش مطلوب و معقول نسبت به دنیا و مظاهر دنیا اولین مسئله است. ما باید به این پرسش‌ها پاسخ دهیم که نگاه شریعت اسلام به دنیا چیست و آبادانی دنیا را چگونه تفسیر و تعریف می‌کند و آیا می‌خواهد که دنیا آباد شود یا نه و این‌که در آبادانی دنیا چه ابزاری مورد نیاز هست. بنابراین مطلب اول این است که اسلام چه نگاهی به دنیا دارد و آیا نگاه مثبتی به دنیا و مظاهر آن دارد یا نه.
وی نگرش و برخورد علمی با مسائل را به عنوان دومین مؤلفه ذکر کرد و گفت: ذیل این مقوله ما باید به این پرسش پاسخ دهیم که آیا اسلام به علم و عقل میدان می‌دهد یا نه. ما می‌بینیم که در قرون وسطی در غرب به علم و عقل میدان داده نمی‌شد.
یعقوبیان اعتقاد به آزادی اندیشه را یکی دیگر از عناصر و مؤلفه‌های توسعه تمدنی دانست و بیان کرد: اصلاً توسعه منهای آزادی اندیشه قابل فرض نیست. شما اگر اجازه تولید فکر و اندیشه ندهید و اگر جلوی اندیشه‌ها را بگیرید، زمینه توسعه را سد کرده‌اید.
وی اعتقاد به برابری انسان‌ها و احترام به حقوق دیگران، لزوم نظم‌پذیری جمعی و اجتماعی، عدم تعارض فرهنگی در جامعه و اعتقاد عمومی به توسعه را به عنوان چهار عنصر دخیل دیگر در توسعه تمدنی و مؤلفه‌های بنیادین در رشد ابزاری زندگی اجتماعی مطرح کرد.
این مدرس حوزه و دانشگاه در ادامه گفت: این عناصر عامل توسعه هر جامعه‌ای است. شما باید نگاه به اسلام کنید و ببینید که آیا به این عناصر توسعه توجه لازم دارد یا ندارد و باید نظر قرآن را در این موارد اخذ کرد و جویا شد و آن وقت می‌شود به این نتیجه رسید که نظر اسلام درباره توسعه ابزاری چیست.
وی با اشاره به نتیجه چنین بررسی‌ای که از سوی خود وی انجام گرفته است، بیان کرد: اسلام ما را مأمور به آبادانی دنیا و آخرت، توأمان، کرده است و چون از نگاه شرع مقدس، آبادانی آخرت منهای آبادانی دنیا اصلاً ممکن نیست، پس آبادانی دنیا هم مورد توجه اسلام هست. ما برای همین هم مأمور آمدن به این دنیا شده‌ایم و امیرالمؤمنین(ع) هم در نهج البلاغه می‌فرماید که خداوند آدم و فرزندانش را به زمین فرستاده تا زمین را با آن‌ها آباد کند.
یعقوبیان ادامه داد: دنیا جایگاه عبادت و بندگی خداست و ما بدون دنیا اصلاً به آخرت نمی‌رسیم. این ارتباط وثیق دنیا و آخرت است، باید دنیا را آباد کرد تا به آخرت رسید و و آبادانی دنیا هم مؤلفه‌هایی را که ذکر شد لازم دارد و این‌ها را هم قرآن نظر مثبت دارد. پس ثابت است که اسلام و شرع مقدس اسلام نه تعارضی با علم دارد، نه تعارضی با آبادانی دنیا دارد، نه تعارضی با توسعه دارد و نه تعارضی با تمدن دارد.
وی با بیان این‌که البته اسلام علاوه بر عدم تعارض با این‌ها، فرهنگ الهی را نیز ارائه می‌کند، اظهار کرد: اسلام در فرهنگ الهی خود خدا را در جایگاه خودش معرفی می‌کند و انسان را در جایگاه خودش قرار می‌دهد و زمینه رسیدن انسان به آن کمال نهایی را معرفی می‌کند و توسعه ابزار را هم به میزانی که لازم است در نظر می‌گیرد و برای فراهم کردن آن دعوت به سفر به دورترین نقاط می‌کند و تمام طول زندگی را عرصه چنین تلاشی می‌داند؛ تلاش برای آبادانی دنیا؛ دنیایی که البته خود هدف نیست، بلکه دار گذار و محل عبادت و عبودیت است.
